این حدیث را، کُلیْنی در الکافی(1)، و شاگردش، نُعمانی، در الغیبة(2)، و صَدوق در کمالالدّین و تمام النّعمة(3) و عیون أخبار الرّضا علیه السّلام(4)، و مفید در الاِختصاص(5)، و شیخ تقیالدّین أبوالصّلاحِ حَلَبی در تقریب المعارف(6) – با اختصار -، و شیخِ طوسی در الغَیبة(7) و أمالیاش(8)، و أمینالدّینِ طَبْرِسی در إِعلام الوَری(9)، و أبومنصورِ طَبْرِسی در الاِحتجاج – به طورِ مُرسَل(10) -، و شیخ حَسَن بن أبیالحَسَنِ دیلمی در إرشادالقلوب(11)، و علّامه مجلسی در مُجَلَّدِ نُهمِ بِحارالأنوار(12)، و سیّدمُحْسنِ أمین در أعیانالشّیعة(13) به نقل از الکافی، و صافی در مُنْتَخَبُ الأَثَر فی الإمام الثّانیعَشَر علیه السّلام(14)، آوردهاند – قَدَّسَ اللّهُ أَسرارَهُم.
در الکافی به طورِ مُسْنَد(15) از أبوبصیر(16) نقل شده است که وی از أبوعبداللّه «یعنی: إمامِ صادق» – علیه السّلام – نقل کرده که آن حضرت فرمودند:
«قالَ أَبی لِجابِرِ بْنِ عَبْدِاللّهِ الْأَنْصاریِّ: إِنَّ لی إِلَیْکَ حاجَةً فَمَتی یَخِفُّ عَلَیْکَ
أَنْ أَخْلُوَ بِکَ فَأَسْأَلَکَ عَنْها؟ فَقالَ لَهُ جابِرٌ: أَیَّ الْأَوْقاتِ أَحْبَبْتَهُ.
فَخَلا بِهِ فی بَعْضِ الْأَیّامِ، فَقَالَ لَهُ: یا جابِرُ! أَخْبِرْنی عَنِ اللَّوْحِ الَّذی رَأَیْتَهُ فی یَدِ أُمّی فاطِمَةَ – عَلَیْها السَّلامُ – بِنْتِ رَسُولِاللّهِ (ص) وَمَا أَخْبَرَتْکَ بِهِ أُمّی أَنَّهُ فی ذلِکَ اللَّوْحِ مَکْتُوبٌ.
فَقالَ جابِرٌ: أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنّی دَخَلْتُ عَلَی أُمِّکَ فاطِمَةَ – عَلَیهَا السَّلامُ – فی حَیاةِ رَسُولِاللّهِ (ص) فَهَنَّیْتُها بِوِلادَةِ الْحُسَیْنِ وَ رَأَیْتُ فی یَدَیْها لَوْحًا أَخْضَرَ، ظَنَنْتُ أَنَّه مِنْ زُمُرُّدٍ وَ رَأَیْتُ فیهِ کِتابًا أَبْیَضَ، شِبْهَ لَوْنِ الشَّمْسِ؛ فَقُلْتُ لَها: بِأَبی أَنْتِ وَ أُمّی! یا بِنْتَ رَسُولِاللّه (ص)! ما هذَا اللَّوْح؟ فَقالَتْ: هذا لَوْحٌ أَهْداهُ اللّهُ إِلَی رَسُولِهِ (ص)، فیهِ اسْمُ أَبی وَ اسْمُ بَعْلی وَ اسْمُ ابْنَیَّ وَ اسْمُ الْأَوْصِیاءِ مِنْ وُلْدی، وَ أَعْطانیهِ أَبی لِیُبَشِّرَنی بِذلِکَ.
قالَ جابِرٌ: فَأَعْطَتْنیهِ أُمُّکَ فاطِمَةُ – عَلَیْهَا السَّلامُ – فَقَرأْتُهُ وَاسْتَنْسَخْتُه؛ فَقالَ لَهُ أَبی: فَهَلْ لَکَ – یا جابِرُ! – أَنْ تَعْرِضَهُ عَلَیَّ؟ قالَ: نَعَمْ.
فَمَشَی مَعَهُ أَبی إِلَی مَنْزِلِ جابِرٍ، فَأَخْرَجَ صَحیفَةً مِنْ رَقٍّ، فَقالَ: یا جابِرُ! انْظُرْ فی کِتابِکَ لِأَقْرَأَ [أَنَا] عَلَیْکَ؛ فَنَظَرَ جابِرٌ فی نُسْخَتِهِ فَقَرَأَهُ أَبی فَما خالَفَ حَرْفٌ حَرْفًا، فَقالَ جابِرٌ: فَأَشْهَدُ بِاللّهِ أَنّی هکَذا رَأَیْتُهُ فِی اللَّوْحِ مَکْتُوبًا:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
هذا کِتابٌ مِنَ اللَّهِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ لِمُحَمَّدٍ نَبِیِّهِ وَ نُورِهِ وَ سَفیرِهِ وَ حِجابِهِ وَ دَ لیلِهِ، نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمینُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعالَمینَ.
عَظِّمْ یا مُحَمَّدُ أَسْمآئی وَ اشْکُرْ نَعْمآئی وَ لا تَجْحَدْ آلائی، إِنّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلهَ إِلَّا أَنَا قاصِمُ الجَبّارینِ وَ مُدِیلُ الْمَظْلُومینَ و دَیّانُ الدّینِ، إِنّی أَنَا اللّهُ لَا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَمَنْ رَجَا غَیْرَ فَضْلی أَوْ خَافَ غَیْرَ عَدْلی، عَذَّبْتُهُ عَذابًا لَا أُعَذِّبُ بِهِ أَحَدًا مِنَ الْعالَمینَ، فَإِیّایَ فَاعْبُدْ وَ عَلَیَّ تَوَکَّلْ.
إِنّی لَمْأَبْعَثْ نَبِیًّا فَأُکْمِلَتْ أَیّامُهُ وَ انْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَصِیًّا، وَ إِنّی فَضَّلْتُکَ عَلَی الْأَنْبِیآءِ وَ فَضَّلْتُ وَصِیَّکَ عَلَی الْأَوْصِیآءِ وَ أَکْرَمْتُکَ بِشِبْلَیْکَ وَ سِبْطَیْکَ حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ، فَجَعَلْتُ حَسَنًا مَعْدِنَ عِلْمی بَعْدَ انْقِضآءِ مُدَّةِ أَبیهِ، وَ جَعَلْتُ حُسَیْنًا خازِنَ وَحْیِی وَ أَکْرَمْتُهُ بِالشَّهادَةِ وَ خَتَمْتُ لَهُ بِالسَّعادَةِ، فَهُوَ أَفْضَلُ مَنِ اسْتُشْهِدَ وَ أَرْفَعُ الشُّهَداءِ دَرَجَةً، جَعَلْتُ کَلِمَتِیَ التَّامَّةَ مَعَهُ وَ حُجَّتِیَ البالِغَةَ عِنْدَهُ، بِعِتْرَتِهِ أُثیبُ وَ أُعاقِبُ، أَوَّلُهُمْ عَلیٌّ سَیِّدُالْعابِدینَ وَ زَیْنُ أَوْلیآئیالماضینَ وَ ابْنُهُ شِبْهُ جَدِّهِ الْمَحْمودِ مُحَمَّدٌ الْباقِرُ عِلْمِی وَ الْمَعْدِنُ لِحِکْمَتی؛ سَیَهْلِکُ الْمُرتابُونَ فی جَعْفَرٍ، الرّادُّ عَلَیْهِ کَالرّادِّ عَلَیَّ، حَقَّ الْقَوْلُ مِنّی لَأُکْرِمَنَّ مَثْوَی جَعْفَرٍ، وَ لَأَسُرَّنَهُ فی أَشْیاعِهِ وَ أَنْصارِهِ وَ أَوْلِیائِهِ؛ أُتِیحَتْ بَعْدَهُ مُوسَی فِتْنَةٌ عَمْیآءُ حِنْدِسٌ لِأَنَّ خَیْطَ فَرْضِی لایَنْقَطِعُ وَ حُجَّتی لَاتَخْفَی وَ أَنَّ أَوْلیآئی یُسْقَوْنَ بِالکَأْسِ الْأَوْفَی، مَنْ جَحَدَ واحِدًا مِنْهُمْ فَقَد جَحَدَ نِعْمَتی، وَ مَنْ غَیَّرَ آیَةً مِنْ کِتابی فَقَدِ افْتَرَی عَلَیَّ، وَیْلٌ لِلْمُفْتَرینَ الجاحِدینَ عِنْدَ انْقِضآءِ مُدَّةِ مُوسَی عَبْدِی وَ حَبیبی وَ خِیَرَتی فی عَلیٍّ وَلیِّی و ناصِری وَ مَنْ أَضَعُ عَلَیْهِ أَعْبآءَ النُّبُوَّةِ وَ أَمْتَحِنُهُ بِالْاِضْطِلاعِ بِها؛ یَقْتُلُهُ عِفْریتٌ مُسْتَکْبِرٌ؛ یُدْفَنُ فِی الْمَدینَةِ الَّتی بَناهَا الْعَبْدُ الصّالِحُ إِلَی جَنْبِ شَرِّ خَلْقی، حَقَّ القَوْلُ
مِنّی لَأَسُرَّنَهُ بِمُحَمَّدٍ ابْنِهِ وَ خَلیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَارِثِ عِلْمِهِ، فَهُوَ مَعْدِنُ عِلْمی و مَوْضِعُ سِرّی وَ حُجَّتی عَلی خَلْقی، لَایُؤْمِنُ عَبْدٌ بِهِ إِلّا جَعَلْتُ الْجَنَّةَ مَثْوَاهُ وَ شَفَّعْتُهُ فی سَبْعینَ مِنْ أَهْلِبَیْتِهِ کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النّارَ، وَ أَخْتِمُ بِالسَّعادَةِ لِابْنِهِ عَلیٍّ وَلیِّی وَ ناصِری وَ الشَّاهِدِ فی خَلْقی وَ أَمینی عَلی وَحْیی، أُخْرِجُ مِنْهُ الدّاعِیَ إِلی سَبِیلی وَ الخازِنَ لِعِلمِیَ الْحَسَنَ وَ أُکَمِّلَ ذلِکَ بِابْنِهِ «م ح م د» رَحْمَةً لِلْعالَمینَ، عَلَیْهِ کَمالُ مُوسَی وَ بَهآءُ عِیسَی وَ صَبْرُ أَیُّوبَ فَیُذَلُّ أَوْلِیآئی فی زَمانِهِ و تُتَهادَی رُؤُوسُهُمْ کَما تُتَهادَی رُؤُوسُ التُّرکِ وَ الدَّیْلَمِ فَیُقْتَلُونَ وَ یُحْرَقُونَ وَ یَکُونُونَ خَائِفینَ، مَرْعُوبینَ وَجِلینَ، تُصْبَغُ الأَرْضُ بِدِمائِهِمْ وَ یَفْشُوا الْوَیْلُ وَ الرَّنَّةُ فی نِسائِهِمْ أُولئِکَ أَوْلِیآئی حَقًّا، بِهِمْ أَدْفَعُ کُلَّ فِتْنَةٍ عَمْیآءَ حِنْدِسٍ وَ بِهِمْ أَکْشِفُ الزَّلازِلَ وَ أَدْفَعُ الْآصارَ وَ الْأَغْلالَ، أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِن رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ.»
(یعنی:
پدرم، جابر بن عبداللّهِ أنصاری را گفت: مرا با تو کاری هست؛ کِیْ برایت سهلتر است تا با تو تنها باشم و در آن باره از تو پرسش کنم؟ جابر گفت: هر وقتی که دلخواهِ شما باشد.
پس روزی با او تنها شد و به او فرمود: ای جابر! مرا از آن لوح که در دستِ مادرم، فاطِمَه – علیها السّلام -، دخترِ رسولِخدا (ص)، دیدی و از آنچه مادرم به تو خبر داد که در آن لوح نوشته شده بوده است، خَبَر دِه.
جابر گفت: خدا گواه است که در زمانِ حیاتِ رسولِ خدا (ص)، به نزدِ مادرت، فاطِمَه – علیها السّلام -، آمدم و او را بخاطرِ ولادتِ حُسَیْن تهنیت گفتم و در دستانش لوحی سبز دیدم؛ گُمان بُردم از زُمُرُّد است و دیدم نوشتاری سپید در آن
هست که به رنگِ خورشید میمانَد. به او گفتم: پدر و مادرم به فِدایت باد! ای دخترِ رسولِخدا (ص)! این لوح چیست؟ فرمود: این لوحی است که خداوند به پیامبرش (ص) هدیّه کرده است، در آن نامِ پدرم و نامِ شوهرم و نامِ دو پسرم و نامِ آن أَوصیاء که از فرزندانِ من اند، هست، و پدرم آن را به من داده است تا بدان بشارتم دهَد.(17)
جابر گفت: آنگاه مادرت، فاطِمَه – علیها السّلام -، آن را به من داد؛ خواندمش و رونویسی کردم.
پدرم به او گفت: ای جابر! میتوانی آن را به من نشان بدهی؟ گفت: آری.
پدرم با او به منزلِ جابر رفت؛ آنگاه صحیفهای از پوستِ تُنُک بدَرآورد. گفت: ای جابر! در نوشتارت بنگر تا من بر تو بخوانم. جابر در رونویسِ خود نگریست و پدرم آن را برخوانْد؛ در یک حرف هم اختلاف نداشت.
جابر گفت: خدا گواه است که من همینطور دیدم در لوح نوشته شده بود:
به نامِ خداوندِ بخشنده مهربان
این نامهایست از خدایِ پیروزمندِ فرزانه به محمّد، پیامبرش و نور و سفیر و حاجب(18) و دلالَتگرِ او، که روحالأمین(19) آن را از نزدِ پروردگارِ جهانیان فرود آورده است.
ای محمّد! أَسماءِ مرا بزرگ بدار(20) و نعمتهایِ مرا سپاس بدار و نواختهایِ مرا إنکار مکن.(21)
منم آن خدایْ که جُزْ من خدائی نیست، شکننده جبّاران و چیرگیبخشِ ستمدیدگان و جَزادِهِ روزِ شمار. منم آن خدایْ که جُز من خدائی نیست، پس هرکه جز فضلِ مرا امید بَرَد یا از جُز عدلِ من بیم کُنَد، او را چُنان عذابی کنم که هیچکس از جهانیان را آنسان عذاب نکُنم؛ پس مرا بپرست و بر من توکّل کن.
هر پیامبری که برانگیختم و دورانش به تمامت رسید و روزگارش سپری شد، از
برایش وَصیّی معیّن کردم، و من تو را بر پیامبران برتری دادهام و وصیِّ تو را بر أَوصیاء برتری دادهام و تو را به دو شیربچّهات(22) و دو نوادهات، یعنی حَسَن و حُسَیْن، گرامی داشتهام؛ حَسَن را پس از سپریشدنِ روزگارِ پدرش مَعدِنِ دانشِ خود ساختم و حُسَیْن را گنجورِ وحیِ خویش(23) و او را به شهادت گرامی داشتم و پایانِ کارش را سعادت قرار دادم؛ او برترین کسی است که به شهادت رسیده و بلندپایهترینِ شهیدان است. کلمه تامّه خود را(24) همراهِ او و حُجَّتِ بالغهام(25) را نزدِ وی قرار دادم. به خاطرِ عترتِ وی(26) ثواب دِهَم و عِقاب کُنَم.
نخستینِ ایشان، علی، سَروَرِ عبادتگران و آرایه أَولیایِ پیشینِ من است.
و پسرش که به نیایِ ستودهاش مانَد، محمّد است، شکافنده دانشِ من و مَعدِنِ حکمتم.
زودا که تردیدکنندگان درباره جعفر هلاک گَردَند؛ هرکه او را نپذیرد، مرا نپذیرفته است؛ این سخنِ من راست و استوار گشته(27) که پایگاهِ جعفر را گرامی میدارم و او را در میانِ پیروان و یاران و دوستانش شادمان میسازم.(28)
پس از وی، موسی را فتنهای کور و تیره و تار(29) فراهم آید زیرا رشته حُکمِ من نگْسلَد(30) و حجّتِ من پنهان نگردد و أولیایم را پیمانه سرشار دهند(31) هرکه یکی از ایشان را مُنکر شود، نعمتِ مرا منکر شده است؛ و هرکه آیتی از کتابم را دگرگون سازد، بر من دروغ بسته است. وای بر آنان که وقتی روزگارِ بنده و دوست برگزیدهام، موسی، سپری گردد، در حقِّ علی که دوست و یارِ من است و کسی است که بارِ نُبُوَّت(32) را بر دوشش مینهم و او را به توانائی در بر دوش کشیدنِ آن میآزمایم، دروغ بندندو إنکار وَرزَند. او را سِتَنْبَهای گردنکش(33) بهقتلآرَد؛ در شهری که بنده شایسته(34) ساخته است، و در کنارِ بدترینِ آفریدگانم(35)، به خاک سپارده شود.
این سخنِ من راست و استوار گشته(36) که او را به پسرش و جانشینش و وارثِ
علمش، محمّد، شادمان سازم که وی مَعدِنِ دانشِ من و جایگاهِ سِرِّ من و حجّتِ من بر آفریدگانم است. هر بنده که به او إیمان آرَد، بهشت را جایگاهش سازم و شَفاعتش را در بابِ هفتاد تن از خاندانش که همگی سزاوارِ دوزخ گشته باشند، بپذیرم.
و کارِ پسرش علی را که دوست و یاورِ من و گواهِ من در میانِ آفریدگانم و أمینِ من بر وَحْیَم است، ختم به سعادت کنم. آنکس را که به راهِ من دعوت میکُنَد و گنجورِ دانشِ من است، یعنی حَسَن، از او پدید آورَم، و کار را با پسرش «م ح م د»(37) که رحمتی است از برایِ جهانیان(38)، به کمال رسانم. وی کمالِ موسی و شکوهِ عیسی و شکیبِ أیّوب را داراست. در روزگارِ [غَیبتِ] او یارانم خوار گردند و سرهایِ ایشان را چون سرهای ِ تُرکان و دیلمیان(39) برای یکدیگر هدیّت فرستند. ایشان را بهقتلآرَند و بسوزانند و بیمناک و هراسانیده و ترسان باشند. زمین از خونهاشان رنگین گردد و وای و فغان از زنانشان برخیزد. ایناناند که براستی دوستانِ مناند. به ایشان هر فتنه کورِ تیره و تار را میرانَم و به ایشان زلزلهها(40) را میزدایم و بارهای گران و زنجیرها را(41) بردارم. «درودهائی از جانبِ پروردگارشان و رحمت بر آنان باد، و آنان خود رهیافتگانند» [س 2 ی 157[.).
عبدالرّحمن بن سالم(42) گفته است که أبوبصیر گفت: اگر در همه عمر تنها این حدیث را شنیده باشی، تو را بسنده است، و آن را جُز از أهلِ آن محفوظ دار.
مینویسم: علّامه سیّد إسماعیلِ هاشمیِ اصفهانی(43) در شرحِ این حدیث رسالهای به نامِ شهادة الشّهداء به فارسی نگاشته که به سالِ 1406 ه. ق. در اصفهان طبع شده است. میسَزَد خوانندگان بدان مراجعه فرمایند که نوشتاری خواندنی است.(44)
1) الکافی 527:1 «نیز نگر: مصطفوی 2 : 474 – 470».
2) الغیبة /29 «نیز نگر: ط. فارِس حَسّون کریم، صص 72 – 69».
3) کمالالدّین و تمامالنّعمة /308 «و: پهلوان [=کمالالدّین با ترجَمه منصورِ پهلوان]، 569:1؛ و: کمرهای [=کمالالدّین با ترجَمه مرحومِ آیةاللّه محمّدباقرِ کمرهای]، 425:1».
4) عیون أخبار الرّضا علیه السّلام 41:1 «؛ و: همان، ترجَمه غفّاری – مستفید، 79 – 75».
5) الاختصاص /210.
6) تقریب المعارف /178.
7) الغیبة /93.
8) أمالی الطّوسی، مجلسِ یازدهم، ح 13 ص 291، شماره پیاپیِ 566، طبعِ جدید، 1414 ه. ق. «این مأخد و این یادداشت را مؤلّفِ چهلحدیث در نسخه ملکیِ خود افزوده و در چاپِ نخستِ متنِ عربیِ چهلحدیث نیامده بود».
9) إعلام الوَری /225.
10) الاحتجاج 67:1.
11) إرشاد القُلوب 290:2.
12) بحارالأنوار 120:9 و پَسانْتَرَش از طبعِ «مشهور به» کُمپانی. «؛ و: ط. 110 جلدی، 192:36 و پَسانْتَرَش».
13) أعیان الشّیعة 55:2.
14) مُنْتَخَبالأَثَر /133.«میافزایم:روایتهایِ مختلفِ «حدیثِ لوح» در پارهای مآخذ و منابع و حدیثنامههایِ دیگر نیز آمده است. از جمله نگر:مناقب آل أبیطالب علیهم السّلام، ابنِشهرآشوب، ط. قم، 1 : 298 – 296؛ و: ط. دارالأضواء، 1 : 361 – 359؛ و: ألقاب الرّسول – صلّی اللّه علیه و آله – و عترته – علیهم السّلام – (در: مجموعه نفیسه، ط. قم، ص 170)؛ و: إثبات الوصیّة، المطبعة الحیدریّه یِ نجفِ أشرف، ص 143 و 227 و 230 (با دو سَنَدِ متفاوت)؛ و: جامع الأخبار، تحقیق: علاء آلجعفر، صص 67 – 65؛ و: إثبات الهداةِ شیخ حُرِّ عامِلی؛ و: عَوالم العُلومِ بَحرانی؛ و: الجَواهر السَّنیَّة، ط. 1402 ه. ق.، صص 164 – 159؛ و: بشارة المصطفی صلّی اللّه علیه و آله لشیعة المرتضی علیه السّلام؛ و: الخِصال، شیخِ صَدوق، ط. سیّد أحمدِ فهریِ زنجانی، ص 563؛ و: وسائل الشّیعة، ط. مؤسّسة آلالبیت علیهم السّلام لإحیاءالتّراث، 244:16 و 245؛ و: کتاب من لایحضره الفقیه؛ و: مشارق أنوار الیقین، تحقیق المازندرانی، ط. منشورات الشّریف الرّضیّ، ص 186 و 187؛ و: حلیة الأبرار، 5 : 417 – 415؛ و: فرائد السّمطین، ط. محمودی، 2 : 141 – 136.نیز نگر:مُسنَدُ فاطمة الزّهراء سلام اللّه علیها، السّیّد حُسَین شیخ الإسلامی، صص 342 – 335؛ و: جابر بن عبداللّه الأنصاری حیاته و مُسنَده، حُسَیْن الواثقی، 168 – 158؛ و: الإرشادِ مفید، ط. مؤسّسة آلالبیت علیهم السّلام، 138:2 و 139؛ و: کفایة الأثر، ص 196؛ و: سفینةالبحار، الشّیخ عبّاس القُمّی، ط. دارالأسوة، 613:7.بجاست درنگرندگان در حدیثِ لوح، حدیثِ صحیفهای را هم که خداوند برایِ حضرتِ ختمیمرتبت – صلّی اللّه علیه و آله – فرستاد، ببینند.نگر: الغیبهیِ طوسی، ط. مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ص 134 و 135؛ و: مشارق أنوار الیقین، تحقیق المازندرانی، ص 185 و 186؛ نیز نگر: کمرهای، 423:1؛ و: پهلوان، 566:1 (در نقلِ کمالالدّین، فقط صحیفهای در دستِ حضرتِ زهراء – سلامُ اللّهِ علیها – دیده میشود و از منشإِ آن سُخَنی نمیرَوَد).درباره دستبردِ فرقه ضالّه بهائی به حدیثِ لوح، نگر: مهدیِ موعود [علیه السّلام]، علیِ دوانی، ص 918 و 919».
15) ««مُسْنَد» حدیثی است که جمیعِ رُواتِ آن یاد شده باشد؛ یا به تعبیرِ دیگر زنجیره راویانش کامل باشد. نگر: أصول الحدیثِ، الفضلی، ص 97. از برایِ توضیحاتِ تفصیلی درباره اصطلاحِ «مُسْنَد» در درایة الحدیث، نگر: معجم مصطلحات الرّجال و الدّرایة، ص 159».
16) «أَبوبَصیر از رُواتِ مشهورِ حدیث و – از منظرِ رجالی – ثقه است. درباره أبوبصیر نگر: الموسوعة الرّجالیّة المیسّرة 329:2 و 357؛ و: الکُنی و الألقاب 20:1».
17) «ترجَمه ما، بنا بر «لیُبَشِّرَنی» است که در متن است؛ ولی علیالظّاهر نسخه علّامه مجلسی – قدّس سرّه – «لیسرّنی» داشته که بنا بر آن، ترجَمه میشود: «تا شادمانم سازد».آن محدِّثِ خبیر درباره مدلولِ این ضبط هم نظری مهم دارد که میشاید دیده شود. نگر: مرآةالعقول، 209:6».
18) «مُراد آن است که آن حضرت واسطه میانِ خداوند و خَلْق است؛ و این یکی از برداشتهائی است که از نصِّ روایت شده – نگر: مرآة العقول: 209:6 و 210 – و ترجَمه ما متّکی است بر آن».
19) «روحالأمین، جبرئیل – علیه السّلام – است. نگر: مرآة العقول، 210:6».
20) «مرحومِ علّامه مجلسی – قَدَّسَ اللّهُ روحهَ العَزیز – میفرماید که مراد از این أَسماء، یا أسماءِ ذاتِ مقّدسِ خداوند است و یا أئمّه – علیهم السّلام – نگر: مرآة العقولِ، 210:6.تفسیرِ «أسماءِ خداوند»، به أئمّه – علیهم السّلام – از آنجاست که در بعضِ روایات، أئمّه – علیهم السّلام -، «الأسماء الحسنی» یِ خدا دانسته شدهاند. نگر: الصّافی، الفیضالکاشانی، تحقیق السّیّد محسن الحسینیّ الأمینیّ، 274:3؛ و: تأویل الایات الظّاهرة، الحسینیّ الاسترابادیّ الغرویّ، تحقیق استادولی، ص 194؛ و: مرآة العقول، 115:2 و 116».
21) ««نعمتها» و «نواختها» را به ترتیب در ترجَمه «نعماء» و «آلاء» آوردهام. شارحانِ سنّت در فهم این واژگان به ظرائفی توجّه داده و متّفقالقول نیستند. نمونه را، نگر: مجمعالبحرینِ طُرَیحی و مرآةالعقولِ مجلسی – رضوان اللّه علیهما».
22) «درباره چند و چونِ تعبیرِ ستایشآمیزِ «شیربچّه» که در حقِّ إمام حَسَن و إمام حُسَیْن – علیهما السّلام – به کار رفته، نگر: مرآة العقول 211:6».
23) «به فرموده علّامه مجلسی، یعنی آن حضرت حافظِ همه آن چیزهاست که به هر یک از پیامبران وحی شده است. نگر: مرآة العقول، 211:6».
24) «به فرموده علّامه مجلسی، مُراد از «کلمه تامّه»، یا أسماءِ بزرگِ خداوند است، یا علمِ قرآن، و یا أعمّ از آن و دیگر علوم و معارفِ إلهی، یا حُجَجِ إلهیِ کائن در صُلبِ آن حضرت، و یا إمامت و شرائطِ آن. نگر: مرآة العقول، 211:6 و 212».
25) «به فرموده علّامه مجلسی، مُراد از «حجّتِ بالغه (/ کامله)»، همانا براهینی است که خدا و پیامبرش بر إمامتِ او و أولادش إقامه کردهاند، یا معجزاتی است که به ایشان عطا فرموده، یا شریعتِ بر حق، یا إیمانِ مقبول. نگر: مرآةالعقول، 212:6».
26) «یعنی از رهگذرِ ولایت و إقرار به إمامتِ نُه پیشوایِ معصومِ که از نسلِ آن حضرتاند. چه، این ولایت و إقرار، بنیادی سترگ از برایِ إیمان و شرطِ قبولِ همه أعمال است و کلیدِ دسترسی به ثوابِ إلهی است، و هرکه آن را ترک کند، هم به خاطرِ ترکِ این شرط و بنیادِ سترگ عِقاب میشود و هم أعمالش – که قبولشان مشروط به این شرط بوده است – پذیرفته نمیگردد و عِقاب بر وی لازم میآید. نگر: مرآةالعقول، 212:6».
27) «یعنی قضایِ من ثبات یافته است و وعده کردهام. نگر: مرآةالعقول، 215:6».
28) «از برایِ گونههایِ دیگرِ فهمِ این بهره از روایت، نگر: مرآةالعقول، 212:6».
29) «مراد از این فتنه ظاهرًا پدیدآمدنِ ناووسیّه یا واقفیّه باشند. ناووسیّه درگذشتِ إمامِ صادق – علیه السّلام – را مُنکِر شدند و واقفیّه درگذشتِ إمام موسی کاظم – علیه السّلام – را إنکار کردند.نگر: مرآة العقول، 213:6؛ و: معجم مصطلحات الرّجال و الدّرایة، ص 182 و 185».
30) «از برایِ فهمِ این بهره از روایت و دشواریهایِ آن، نگر: مرآة العقول، 213:6».
31) «مرحومِ فیضِ کاشانی – قدّس سرّه – گوید: هرچه گرفتاری سختتر باشد، پیمانهای که پاداشِ آن است سرشارتر است. نگر: الوافی، ط. اصفهان، 299:2».
32) «مُراد، علومی است که خداوند به پیامبران – علیهم السّلام – وحی فرموده، یا صفاتِ مشترک میانِ أنبیاء و أوصیاء – علیهم السّلام – مانندِ عصمت و علم و شجاعت و سخاوت. نگر: مرآةالعقول، 214:6».
33) «مُراد از این ستَنبَه گردنکش، مأمونِ عبّاسی – لعنةُ اللّهِ علیه – است. نگر: مرآةالعقول، 215:6؛ و: الوافی، ط. اصفهان، 299:2».
34) «مُراد از این بنده شایسته، ذوالقَرنَیْن است. نگر: مرآةالعقول، 215:6؛ و: الوافی، ط. اصفهان، 299:2».
35) «مُراد از این بدترینِ آفریدگان، هارون – علیهاللَّعنة -، خلیفه عبّاسی، است. نگر: مرآةالعقول، 215:6؛ و: الوافی، ط. اصفهان، 299:2».
36) «نگر: پینوشتِ 27».
37) «نامِ حضرتِ صاحب الزّمان – علیه السّلام -، به حروفِ مُفرَده نوشته شده، زیرا در بابِ گفتنِ نام و کُنْیَتِ آن حضرت نهی رسیده است. نگر: الوافی، ط. اصفهان، 299:2 و 403 و 404».
38) «آنچه را ما به شَکلِ این جمله معترضه ترجَمه کردیم، طورِ دیگر نیز فهم و ترجَمه میتوان کرد. سنج: مرآة العقول، 215:6».
39) «مراد کافرانِ تُرک و دیلم است – نگر: مرآة العقول، 215:6 – که از أقوامِ إسلامْستیز و أهلِ شرک قلمداد میشدند – نگر: ریاض السّالکین، السّیّدعلیخان، تحقیق السّیّدمحسن الحسینّیالأمینیّ، 4 : 226 – 221.مسلمانان در نخستین سدههایِ إسلامی با این أقوام جنگها و ستیز و آویزها داشتهاند».
40) «به فرموده علّامه مجلسی، مُراد، زمینلرزهها یا شبهاتی است که لرزاننده و گمراه کنندهاند. نگر: مرآة العقول، 215:6 و 216».
41) «به فرموده علّامه مجلسی، منظور، شدائد و بلایایِ بزرگ و فتنههایِ سختی است که چون غل و زنجیر در گردنِ مردمان میآویزد و جدائی نمیپذیرد. نگر: مرآةالعقول، 216:6».
42) «عبدالرّحمن بن سالم بن عبدالرّحمنِ أشلِ کوفیِ عطّار از همروزگارانِ إمامِ صادق – علیه السّلام – است. چندین روایت از عبدالرّحمن در کتبِ أربعه ما هست. او را کتابی است.نگر: الموسوعة الرّجالیّة المیسّرة 472:2؛ و: رجال النّجاشی، ط. جامعه مدرّسین، ص 237؛ و: مجمعالرّجال 79:4».
43) یادشده در: تاریخِ علمی و اجتماعیِ اصفهان در دو قرنِ أَخیر، 287:2.«آن جناب به سالِ 1378 ه. ش.، در مشهدِ مقدّس و در زمانی که زائرِ حضرتِ ثامنالحُجَج – علیهم السّلام – بود، دعوتِ حق را لبّیک گفت و در اصفهان در بقعه علّامه مولانا محمّدباقرِ مجلسی – قَدَّسَ اللّهُ روحَه – به خاک سپارده شد. راقمِ این سطور، مترجمِ چهلحدیث، که افتخارِ شاگردیِ آن فقیهِ ربّانی و عالمِ نَرمْخویِ فروتن را نیز داشته است، بارها خود از آیةاللّهِ هاشمی شنیده که به خواندنِ دعایِ فَرَج در هر زمان که توجّهی به ساحتِ مقّدسِ حضرتِ ولیِّ عصر – سلامُ اللّهِ علیه – پیدا شود، توصیه میفرمود. خودِ آن فقید هم بدین دعایِ شریف اهتمامی بسزا داشت. خداوندا! او را با نیاکانِ پاکش محشور فرما! و هم او و هم ما را در زمره یارانِ آن مَسیحادَم که مقتدایِ مسیح است، قرار ده! بحقِّ النّبیّ و آلِه الأطهار (علیه و علیهم السّلام)».
44) «آیةاللّه حاج سیّدعزیزاللّهِ إمامتِ کاشانی هم رسالهای درباره «حدیثِ لوح» نوشته است که به همراهِ چهلحدیثِ وی و پارهای ضمائمِ دیگر به سالِ 1413 ه. ق. (چ 1371:2 ه. ش.) در قم – چاپخانه علمیّه – طبع و نشر گردیده.از برایِ برخی باریکْبینیها درباره این روایت و نقلهایِ دیگرش، نگر: کتاب الأمالی، الطّوسی، تحقیق: الجعفری و الغفّاریّ، ص 440؛ عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، ترجَمه غفّاری و مستفید، 78:1 و 79».
