دجال

«عَنِ النَزّالِ بْنِ سَبْرَةَ قالَ: خَطَبَنا أَمیرُالْمُؤمِنینَ عَلیُّ بْنُ أَبی‏طالِبٍ – عَلَیْهِ السَّلام -، فَحَمِدَ اللّهَ – عَزَّ وَ جَلّ – وَ أَثْنی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، ثُمَّ قال:

سَلُونی أَیُّهَا النَّاسِ! قَبْلَ أَن تَفْقِدُونی – ثَلاثًا – فَقامَ إِلَیْهِ صَعْصَعَةُ بْنُ صَوْحانَ فَقالَ: یا أَمیرَالْمؤْمِنین! مَتی یَخْرُجُ الدَّجّالُ؟

فَقالَ لَهُ عَلیٌّ – عَلَیْهِ السَّلامُ -: اقْعُدْ فَقَدْ سَمِعَ اللّهُ کَلامَکَ وَ عَلِمَ ما أَرَدْتَ؛ وَاللّهِ مَا الْمَسْؤُولُ عَنْهُ بِأَعْلَمَ مِنَ السّائِلِ، وَ لکِنْ لِذلِکَ عَلاماتٌ وَ هَیَئاتٌ(1) یَتْبَعُ بَعْضُها بَعْضًا کَحَذْوِ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَ إِنْ شِئْتَ أَنْبَأْتُکَ بِها.

قالَ: نَعَم، یا أَمیرَالْمُؤْمِنین!

فقالَ – عَلَیْهِ السَّلامُ -: احْفَظْ، فَإِنَّ عَلامَةَ ذلِکَ: إِذا أَماتَ النّاسُ الصَّلاةَ، وَ

أَضاعُوا الْأَمانَةَ، وَ اسْتَحَلُّوا الکِذْبَ، وَ أَکَلُوا الرِّبا، وَ أَخَذُوا الرُّشا، وَ شَیَّدُوا الْبُنْیانَ، وَ باعُوا الدّینَ بِالدُّنْیا، وَ اسْتَعْمَلُوا السُّفَهاءَ، وَ شاوَرُوا النِّساءَ، وَ قَطَعُوا الْأَرحامَ، وَ اتَّبَعُوا الْأَهْواءَ، وَ اسْتَخَفُّوا بِالدِّماءِ، وَ کانَ الْحِلْمُ ضَعْفًا، وَ الظُّلْمُ فَخْرًا، وَ کانَتِ الْأُمَراءُ فَجَرَةً، وَ الْوُزَراءُ ظَلَمَةً، وَ الْعُرَفاءُ خَوَنَةً(2)، وَ الْقُرّاءُ فَسَقَةً، وَ ظَهَرَتْ شَهادةُ الزُّورِ(3)، وَ اسْتَعْلَنَ الْفُجُورُ، وَ قَوْلُ الْبُهتانِ، وَ الإِثْمُ وَ الطُّغْیانُ، وَ حُلِّیَتِ الْمَصاحِفُ، وَ زُخْرِفَتِ الْمَساجِدُ، و طُوِّلَتِ الْمَناراتُ، و أُکْرِمَتِ الْأَشْرارُ، وَ ازْدَحَمَتِ الصُّفُوفُ، وَاخْتُلِفَتِ الْقُلُوبُ، وَ نُقِضَتِ الْعُهُودُ، وَ اقْتَرَبَ الْمَوْعُودُ، وَ شارَکَ النِّساءُ أَزْواجَهُنَّ فِی التِّجارَةِ حِرْصًا عَلَی الدُّنیا، وَ عَلَتْ أَصْواتُ الْفُسّاقِ وَاسْتُمِعَ مِنْهُمْ، وَ کانَ زَعیمُ الْقَوْمِ أَرْذَلَهُمْ، وَاتُّقِیَ الفاجِرُ مَخافَةَ شَرِّهِ، وَ صُدِّقَ الکاذِبُ، وَائْتُمِنَ الخائِنُ، وَ اتُّخِذَتِ القِیانُ وَ الْمَعازِفُ(4)، وَلَعَنَ آخِرُ هذِهِ الْأُمَّةِ أَوَّلَها، وَ رَکِبَ ذَواتُ الْفُرْوجِ السُّروجَ، وَ تَشَبَّهَ النِّساءُ بِالرِّجالِ، وَ الرِّجالُ بِالنِّساءِ، وَ شَهِدَ الشّاهِدُ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُسْتَشْهَدَ، وَ شَهِدَ الاخَرُ قَضاءً لِذِمامٍ بِغَیْرِ حَقٍّ عَرَفَهُ، وَ تَفَقَّهَ لِغَیْرِ الدِّینِ، وَ آثَرُوا عَمَلَ الدُّنیا عَلَی الْاخِرَةِ، وَ لَبِسُوا جُلُودَ الضَّأْنِ عَلی قُلُوبِ الذِّئابِ، وَ قُلُوبُهُمْ أَنْتَنُ مِنَ الْجِیَفِ وَ أَمَرُّ مِنَ الصَّبِرِ. فَعِنْدَ ذلِکَ الْوَحا الْوَحا!(5) ثُمَّ الْعَجَلُ الْعَجَلُ! خَیْرُ الْمَساکِنِ یَوْمَئِذٍ بَیْتُ‏الْمَقْدِسِ، وَ لَیَأْتِیَنَّ عَلَی النّاسِ زَمانٌ یَتَمَنَّی أَحَدُهُمْ(6) أَنَّهُ مِنْ سُکّانِهِ.

فَقامَ إِلَیْهِ الْأَصْبَغُ بْنَ نُباتَةَ فَقالَ: یا أَمیرَالْمُؤمِنینَ! مَن الدَّجَّالُ؟

فَقالَ: أَلا إِنَّ الدَّجّالَ صائدُ بْنُ الصَّیْدِ(7)، فَالشَّقیُّ مَنْ صَدَّقَهُ، وَالسَّعِیدُ مَنْ کَذَّبَهُ،

یَخْرُجُ مِنْ بَلْدَةٍ یُقالُ لَها اصْفَهانُ، مِنْ قَرْیَةٍ تُعْرَفُ بِالیَهُودِیَّةِ، عَیْنُهُ الْیُمْنی مَمْسُوحَةٌ، وَ الْعَیْنُ الْأُخْری فی جَبْهَتِهِ تُضی‏ءُ کَأَنَّها کَوْکَبُ الصُّبْحِ، فیها عَلَقَةٌ کَأَنَّها مَمْزُوجَةٌ بِالدَّمِ، بَیْنَ عَیْنَیْهِ مَکْتُوبٌ: «کافر»، یَقْرَؤُهُ کُلُّ کاتِبٍ وَ أُمِّیٍّ، یَخُوضُ الْبِحارَ وَ تَسیرُ مَعَهُ الشَّمْسُ، بَیْنَ یَدَیْهِ جَبَلٌ مِنْ دُخانٍ، وَ خَلْفَهُ جَبَلٌ أَبْیضُ یَرَی النّاسُ أَنَّهُ طَعامٌ، یَخْرُجُ حِینَ یَخْرُجُ فی قَحْطٍ شَدیدٍ تَحْتَهُ حِمارٌ أَقْمَرُ، خُطْوَةُ حِمارِهِ میلٌ، تُطْوَی لَهُ الْأَرضُ مَنْهَلًا مَنْهَلًا، لایَمُرُّ بِماءٍ إِلّا غارَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ، یُنادِی بِأَعْلی صَوْتِهِ یَسْمَعُ ما بَیْنَ الْخافِقَیْنِ مِنَ الْجِنِّ و الْإِنْسِ وَ الشَّیاطِینَ، یَقُولُ: «إِلیَّ أَوْلِیائی، أَنَا الَّذِی خَلَقَ فَسَوّی وَ قَدَّرَ فَهَدی، أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی». وَ کَذَبَ عَدُوُّ اللّهِ، إِنَّهُ أَعْوَرُ یَطْعَمُ الطَّعامَ، وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ، وَ إِنَّ رَبَّکُمْ – عَزَّ وَ جَلّ – لَیْسَ بِأَعْوَرَ، وَلا یَطْعَمُ وَ لا یَمْشِی و لایَزُولُ. تَعالَی اللّهُ عَنْ ذلِکَ عُلُوًّا کَبِیرًا.

أَلاوَ إِنَّ أَکْثَرَ أَتْباعِهِ یَوْمَئِذٍ أَوْلادُ الزِّنا، وَ أَصْحابُ الطَّیالِسَةِ الْخُضْرِ، یَقْتُلُهُ اللّهُ – عَزَّ وَ جَلّ – بِالشّام عَلی عَقَبَةٍ تُعْرَفُ بِعَقَبَةِ أَفیق لِثَلاثِ ساعاتٍ مَضَتْ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ عَلی یَدِ مَنْ یُصَلِّی الْمَسیحُ عیسی بن مَرْیَمَ – عَلَیْهِمَا السَّلام – خَلْفَهُ، أَلا إِنَّ بَعْدَ ذلِکَ الطّامَّةَ الْکُبْری.

قُلْنا: وَ ما ذلِکَ؟ یا أَمیرَالْمُؤْمِنینَ!

قالَ: خُروجُ دابَّةٍ [مِنَ] الْأَرْضِ مِنْ عِنْدِ الصَّفا، مَعَها خاتَمُ سُلَیْمانَ بْنِ داوُدَ، وَ عَصی مُوسی – عَلَیْهِمُ السَّلام -، یَضَعُ الْخاتَمَ عَلی وَجْهِ کُلِّ مُؤْمِنٍ فَیَنْطَبِعُ فیه: هذا مُؤْمِنٌ حَقًّا، وَ یَضَعُهُ عَلی وَجْهِ کُلِّ کافِرٍ فَیَنْکَتِبُ: هذا کافِرٌ حَقًّا، حَتَّی أَنَّ الْمُؤْمِنَ

لَیُنادِی: الْوَیْلُ لَکَ یا کافِرُ، وَ إِنَّ الْکافِرَ یُنادِی: طُوبی لَکَ یا مُؤْمِنُ! وَدِدْتُ أَنِّی الْیَوْمَ کُنْتُ مِثْلَکَ فَأَفُوز فَوْزًا عَظِیمًا.

ثُمَّ تَرْفَعُ الدّابَّةُ رَأْسَها فَیَراها مَنْ بَیْنَ الْخافِقَیْنِ بِإِذْنِ اللّهِ – جَلَّ جَلالُه – وَ ذلِکَ بَعْدَ طُلُوعِ الشَّمْسِ مِن مَغْرِبِها، فَعِنْدَ ذلِکَ تُرْفَعُ التَّوْبَةُ، فَلا تَوْبَةٌ تُقْبَلُ وَ لَا عَمَلٌ یُرْفَعُ وَ «لا یَنْفَعُ نَفْسًا إِیمانُها لَمْ تَکُنْ امَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ کَسَبَتْ فی إِیمانِها خَیْرًا».(8)

ثُمَّ قالَ – علیه السّلام -: لاتَسْأَ لُونی عَمّا یَکُونُ بَعْدَ هذا فَإِنَّهُ عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ حَبِیبی، رَسولُ‏اللّه – صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه -، أَن لا أُخْبِرَ بِهِ غَیْرَ عِتْرَتی.

قالَ النَّزّالُ بْنُ سَبْرَةَ: فَقُلْتُ لِصَعْصَعَةَ بْنِ صَوْحانَ: یا صَعْصَعَةُ! ما عَنی أَمیرُالْمُؤْمِنینَ – عَلَیْهِ السَّلام – بِهذا؟

فَقالَ صَعْصَعَةُ: یَا ابْنَ سَبْرَةَ! إِنَّ الَّذِی یُصَلِّی خَلْفَهُ عِیسَی بْنُ مَرْیَمَ – عَلَیْهِ‏السَّلام -، هُوَ الثّانی‏عَشَرَ مِنَ الْعِتْرَةِ، التّاسِعُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلیٍّ – عَلَیْهِمَاالسَّلام -، وَ هُوَ الشَّمْسُ الطّالِعَةُ مِن مَغْرِبِها یَظْهَرُ عِنْدَ الرُّکْنِ وَ الْمَقامِ فَیُطَهِّرُ الْأَرْضَ وَ یَضَعُ میزانَ الْعَدْلِ فَلایَظْلِمُ أَحَدٌ أَحَدًا.

فَأَخْبَرَ أَمیرُالْمُؤْمِنینَ – عَلَیْهِ‏السَّلام – أَنَّ حَبِیبَهُ رَسُولَ‏اللّهِ – صَلَّی‏اللّهُ عَلَیْهِ‏وَ آلِه – عَهِدَ إِلَیْهِ أَنْ لا یُخْبِرَ بِما یَکُونُ بَعْدَ ذلِکَ غَیْرَ عِتْرَتِهِ الْأَئِمَّةِ – صَلَواتُ اللّهِ عَلَیْهِم أَجْمَعین.»(9)

(یعنی:

از نَزّال بن سَبْرَه(10) منقول است که گفت: أمیرِ مؤمنان، علیّ بن أبی‏طالب – عَلَیْهِ‏السَّلام -، برایِ ما سخن رانْد؛ خدایْ – عَزَّ و جَلّ – را سپاس و ستایش و ثنا

گفت و بر محمّد و خاندانِ وی درود فرستاد. آنگاه فرمود:

ای مردمان پیش از آنکه مرا از دست بدهید از من بپرسید (سه بار این سخن را فرمود).

صَعْصَعَة بن صَوْحان(11) روی به آن حضرت برخاست و گفت: ای أمیرِمؤمنان! دَجّال کِیْ خُروج می‏کُنَد؟

علی – علیه السّلام – او را گفت: بنشین که خداوند سخنت را شُنود و آنچه را خواستی بدانست؛ و به خدا قَسَم آنکه از او پرسیده شده [در این باب] از پُرسنده داناتر نیست، ولی این أمر را نشانه‏ها و حالاتی است که چون گامهایِ پیاپی از پسِ یکدیگر آیند و اگر بخواهی تو را از آنها می‏آگاهانم.

گفت: آری، ای أمیرِمؤمِنان!

پس آن حضرت – عَلَیْهِ السَّلام – فرمود: به یاد بسپار که نشانه‏اش، هنگامی است که مردمان نماز را بمیرانند، و أمانت را تباه کنند، و دروغ را حلال شمارند، و ربا بخورند، و رشوت بستانند، و ساختمان را [تجمّل‏آمیز] برافرازَند، و دین را به دنیا بفروشند، و سفیهان را کارگُزاری دهَنْد، و با زنان رای زَنَند(12)، و خویشی‏ها را بُگْسَلَنْد، و از هواها پیروی کنند، و خون‏ریختن را سَهل شمارَند، و بُردباری سستی باشد و ستم افتخار، و أمیران فاجِر باشند و وزیران ظالم، و مُباشران(13) خائن، و قاریان(14) فاسق، و گواهیِ دروغ پیدا شود، و فُجور و بُهتانْ‏گوئی(15) و گناه و سرکشی هویدا گردد و مُصْحَفْها را بیارایَنْد، و مساجد را زینت کُنَند، و مَناره‏ها را بلند سازَنْد، و أشرار را گرامی دارَنْد، و صفوف مُزْدَحِم شود و دلها پراکنده و مخالف، و عهدها را بشکنند، و آنچه وعده داده شده نزدیک گردد، و زنان از سرِ آزمندی به دنیا در بازارگانی با همسرانشان هَنباز شوند، و آوایِ فاسقان بلند شود و سخنشان را گوش فرا دهند، و سَرکَرده مردمان فرومایه‏ترینشان باشد، و از بیمِ شرِّ فاجر از او

بپرهیزند، و دروغگو را تصدیق کُنَند، و خائن را أَمین شمُرَنْد، و زنانِ رامشگر و ساز فراهم آرَند و به کار دارَند، و واپسینِ این أُمَّت نخستینِ آن را نفرین کُنَد، و مادینگانِ عورتْ‏دار بر زینها نشینند، و زنان خود را چون مردان سازَند و مردان خود را چون زنان سازَند، و گواه بی آنکه از وی گواهی خواهند گواهی دهد، و دیگری برایِ گُزاردِ ذِمّه‏ای گواهی دهد بی‏آنکه حقیقت را بشناسد و به انگیزه غیر دینی دانشِ دین بیاموزَد،(16) و کارِ دنیا را بر آخرت ترجیح دهند، و پوستِ میش را بر دلِ گرگ بپوشند، و دلهاشان از لاشه‏هایِ مردار گَنْده‏تر و از صَبر(17) تلخ‏تر باشد. در آن هنگام زود باشید، زود باشید؛ وانگاه شتاب کنید، شتاب کنید. در آن روز بهترینِ سکونتگاهها بیت‏المقدّس است و مردمان را زمانی فراز آید که هر یک بآرزو خواهند که از باشندگانِ آن باشند.

پس أَصبَغ بن نُباته(18) رویْ به أمیرِمؤمنان – علیه السّلام – برخاسته گفت: ای أمیرِمؤمنان! دَجّال کیست؟

فرمود: بدانید که دَجّال صائد پسرِ صید(19) است؛ پس نِگونْ‏بَخْت کسی است که او را تصدیق کُنَد و نِکوبَخْت کسی که تکذیبش نماید. از شهری بیرون آید که «اصفهان»اش خوانند. از قریه‏ای که به نامِ «یهودیّه» شناخته می‏شود. چشمِ راستش زدائیده شده و چشمِ دیگرش در پیشانیِ اوست و چون اخترِ بامدادی تابان است. در آن زالوئی هست آمیخته به خون. میانِ دو چشمش نوشته شده: «کافر»، و هر نویسا و نانویسا آن را می‏خوانَد.

در دریاها فرو می‏روَد و خورشید با او روان می‏شود. پیشاپیشِ او، کوهی است از دود، و پسِ پشتِ او، کوهی است سپید که مردمان آن را طَعام می‏پندارند. در قحطیِ سختی خروج می‏کند و سوار بر درازگوشی سپید است. هر گامِ درازگوشش یک میل است. زمین، آبشخور به آبشخور، از برایِ او درنوردیده می‏شود. بر هر آبی گُذَر کند

تا روزِ رستخیز فرو می‏روَد [و برنمی‏آیَد]. با بلندترین آوایش، چُنان که همه جِنّیان و آدمیان و شَیاطینِ میانِ خاور و باختر بشنوند، می‏گوید: «ای دوستانم! به سویِ من بیائید. من آنم که بیافرید و سامان بخشید و اندازه نهاد و راه نمُود، پروردگارِ برترِ شما منم». حال آنکه دشمنِ خدا دروغ می‏گوید. او یکْ‏چشمی است که غذا می‏خورَد و در بازارها راه می‏روَد؛ و پروردگارِ شما – عَزَّ وَ جَلّ – یکْ‏چشم نیست و غذا نمی‏خورَد و راه نمی‏روَد و نابود نمی‏شود. خداوند بسی از این برتر است.

بدانید که در آن روز بیشترینه پیروانِ او زنازادگان و صاحبانِ طیلسان‏هایِ سبزند. خداوند او را، در شام، بر گردنه‏ای که به نامِ گردنه أفیق خوانده می‏شود، سه ساعت گذشته از روزِ آدینه، به دستِ کسی که مسیح بن مریم – علیهما السّلام – پشتِ سرش نماز می‏گُزارَد، به قتل می‏آورَد. بدانید که پس از آن هنگامه مِهین است.

گفتیم: ای أمیرِمؤمنان! آن دیگر چیست؟

فرمود: بیرون‏آمدنِ جنبنده‏ای از زمین از محلِّ صَفا، که خاتَمِ سلیمان بن داود و عصایِ موسی – علیهم السّلام – با اوست. خاتَم را بر چهره هر مؤمن می‏نهد و بر آن نقش می‏بندد: «این براستی مؤمن است»، و بر چهره هر کافر می‏نهد و بر آن نگاشته می‏شود: «این براستی کافر است»؛ تا آنجا که مؤمن آواز می‏دهَد: وای بر تو ای کافر!، و کافر آواز می‏دهد: خوشا به حالِ تو ای مؤمن! دوست داشتم که امروز مانندِ تو بودم و به کامیابیِ بزرگی دست می‏یافتم.

آنگاه آن جنبنده سر بَر می‏آورَد و همه کسانی که میانِ خاور و باختر اند، به إذنِ خدایْ – عَزَّ وَ جَلّ -، او را می‏بینند؛ و آن پس از برآمدنِ خورشید است از غُروبگاهش. آنگاه دیگر درِ توبه بسته می‏شود؛ نه توبه‏ای پذیرفته می‏آید و نه عَمَلی فراز بُرده می‏شود و «آنکس را که پیش از آن إیمان نیاورده یا در عینِ إیمان نیکیی نیندوخته، إیمان‏آوردَنَش سودی نَبَخشَد».(20)

سپس آن حضرت – علیه السّلام – فرمود: مرا از این که پس از آن چه می‏شود مپُرسید که حَبیبم، رسولِ‏خدا – صلّی اللّه علیه و آله -، به من سفارش فرمود تا آن را جُز به عِتْرتم خَبَر ندهم.

نَزّال بن سَبْرَه گفته است: به صَعْصَعَة بن صَوحان گفتم: ای صَعْصَعَه! مُرادِ أمیرِمؤمنان – علیه السّلام – از این چه بود؟

صَعْصَعه گفت: ای پسرِ سَبْرَه! آنکس که عیسی بن مریم – عَلَیْهِمَا السَّلام – پُشتِ سرِ او نماز می‏گُزارَد، همانا دوازدهمین [إمام] از عترت است و نهمین [نسل] از فرزندانِ حُسَیْن بن علی – علیهما السّلام. او خورشیدی است که از غُروبگاهش برمی‏آید؛ نزدِ رُکْن و مَقام پدیدار می‏گردد؛ زمین را پاک می‏کُنَد؛ ترازویِ داد می‏نهد؛ و هیچکس بر کسی ستم روا نمی‏دارد.

أمیرِمؤمنان – علیه السّلام – ما را آگهی داد که حَبیبش، رسولِ‏خدا – صلّی اللّه علیه و آله -، به او سفارش فرمود که جُز عِتْرتش، أئمّه – صَلَواتُ اللّهِ علیهم أجمعین -، کسی را از آنچه پس از آن خواهد شد، خَبَر نَدِهَد.).

1) «در مختصر البصائرِ شیخ حَسَن بن سُلَیمانِ حِلّی (ره) به جایِ «علامات و هیئات»، «علامات و امارات و هنات» آمده است (تحقیقِ مشتاق المظفّر، ص 127)؛ فتأمَّل».

2) المُراد بالعُرَفاءِ هُنا جمعُ عریف و هوالعالم بالشّی‏ءِ و الّذی یعرف أصحابه و القیّم بأمر القوم و النَّقیب.

3) در بعضِ نُسَخ: «شهادات الزّور».

4) جمع «قنیة»؛ الاماء المغنّیات.

5) «الوحا الوحا» یعنی: السّرعة السّرعة، البدار البدار.

6) در بعضِ نُسَخ: «یود احدهم».

7) در بعضِ نسخ: «سائد بن الصید»؛ در سُنَنِ تِرمِذی: «ابن صیاد».

8) «س 6 ی 158؛ بخشی از آیه است».

9) کمال‏الدّین و تمام النّعمة /528 – 525 «و نگر: پهلوان، 2 : 316 – 311؛ و: کمره‏ای، 2 : 208 – 205؛ و: الخرائج و الجرائح، ط. مؤسّسة الإِمام المهدی علیه السّلام، 3 : 1134 – 1133؛ مختصر البَصائرِ حَسَن بن سُلَیمانِ حِلّی، تحقیق مشتاق المظفّر، ص 130 – 120؛ و: بحارالأنوار، ط. مؤسّسة الوفاء (110 جلدی)، 52 : 195 – 192؛ و: مستدرک الوسائل، ط. مؤسّسة آل‏البیت علیهم‏السّلام لإحیاءالتّراث، 326:12 و 327؛ و: طبعِ جدیدِ منتخب الأثر (سه جلدی) 3 : 25 – 22».

10) ««نَزّال بن سَبْرَه» یِ هلالیِ عامریِ کوفی از کِبارِ تابعان، و به قولی از صحابه است.نگر: مختصرالبصائر، تحقیق المظفّر، ص 125 و 126؛ و: أضبط المقال، ص 185».

11) «أبوطَلحه صَعْصَعَة بن صَوْحانِ عبدی، از خَواصّ و کِبارِ أَصحابِ أمیرِمؤمنان علی – علیه السّلام – و مردی خطیب و ثقه است که دو برادرش، زید و سیحان، در پیکارِ جَمَل به شهادت رسیدند و خودِ او در روزگارِ فرمانروائیِ معاویه به رحمتِ خدا رفت. صَعْصَعَه مردی فصیح و سخنور و دلیر و دینْ‏ورزِ و خردمند بود. کَشّی در مدح و جلالتِ وی روایاتی آورده است.نگر: مختصر البصائر، تحقیق المظفّر، ص 126؛ و: الموسوعة الرّجالیّة المیسّرة، 435:1؛ و: مهدیِ موعود [علیه السّلام]، علیِ دوانی، ص 875؛ و: مجمع‏الرّجال 3 : 214 – 212».

12) «آیا رایْ‏زدن و مُشاوَرَت با زنان، به خودیِ خود نکوهیده است؟… آیةاللّهِ استادی – که در بابِ مشورت در کتاب و سنّت، تحقیقات و تأمّلاتی دارند – معتقدند روایاتی که از معصومان – علیهم‏السّلام – درباره مشورت به ما رسیده، «تعبّدی» نیست؛ بلکه «إرشادی» است و در واقع آن بزرگواران بر هنجارهایِ عُقَلائی در این باب تأکید فرموده‏اند.روایاتی هم که از مشورت با زنان نهی می‏کند، تعبّدی نیست. ای بسا زمانها و أوضاعِ گوناگون تفاوت داشته باشند.از أمیرِمؤمنان – علیه‏السّلام – منقول است که: «إیّاک و مُشاورة النّساء إلّا من جرّبت بکمال عقل». در این حدیث از مُشاوَرَت با زنانی که کمالِ عقلِ آنها دانسته نشده، نهی گردیده است. پس مواردِ مختلف فرق می‏کنند و خصوصیّتی در مذکّر یا مؤنّث‏بودن نیست.بنا بر این حدیث، و نیز بنا بر هنجارِ عُقَلائی، در هر زمانی که زنان مانندِ مردان از تحصیل و دانش برخوردار هستند و به محدودیّتهایِ معرفتی متّصف نمی‏باشند، دیگر چُنین زنانی مصداقِ نهی از مُشاوَرَت و رایْزنی نیستند.بنا بر این، آن رای زدن با زنان که نکوهیده است، رای زدن با زنانی است که از کمالِ عقل برخوردار نبوده باشند و أهواء و أغراضِ نَفْسانی را مبنایِ گفتار و کردار قرار دهند. نگر: بیست مجلس پیرامونِ عهدنامه مالکِ اَشتَر، ص 229 و 230».

13) ««مُباشر» را در ترجَمه «العَریف» برگُزیدم.«عَریف» کسی است که نزدِ کارفرمائی کار کُنَد و کارگزار و مُباشرِ او باشد؛ مثلًا سرکارگر (نگر: فرهنگِ جامعِ کاربردی، پرویزِ أتابکی). به تعبیرِ دیگر کسی است که سرپرستِ أمورِ قبیله یا جماعتی باشد و أمیر و فرمانروا از طریقِ وی از حالِ آن گروه آگاه شود (نگر: نُزهةالنّظر، ص 551).به پندارِ من، «مُباشر» در مُصطَلَحِ فارسیِ امروز، تا حدودِ زیادیِ معنایِ «العَریف» را می‏رسانَد؛ واللّهُ أَعلَم».

14) «شاید لزوم و درستیِ «القُرّاء» را به «قاریان» و «قرآنْ‏خوانان» ترجَمه کردن، در نگاهِ نخست، قریب به بداهت باشد؛ أمّا این را هم باید دانست که «قُرّاء» معنایِ دیگری نیز دارد؛ أهلِ فقه و فتوا از صحابه را – بنا بر قولِ ابنِ‏خلدون – «قُرّاء» می‏گفته‏اند؛ ظاهرًا در حدیثِ نَبَویِ شریفِ «صِنفانِ مِن أُمّتی إذا صلحا صلحت أمّتی، و إذا فسدوا فسدت أمّتی: الأمراء و القُرّاء» هم به همین کاربُرد باز می‏خوریم. نگر: موسوعة طبقات الفقهاء، آیةاللّه سبحانی و…، قسمِ 2 از مقدّمه، ص 24».

15) ««بُهتان» دروغی است که شخص را متحیّر و مبهوت می‏سازد. نگر: غریب‏الحدیث فی بحارالأنوار، 156:1؛ و: قاموسِ قرآنِ قُرَشی؛ و: مجمع البحرینِ طُرَیحی، إعدادِ محمود عادل، 256:1».

16) «مابإِزاءِ این بهره واپسینِ عبارت را در متنِ عَرَبی یکسان نخوانده و یکسان ترجَمه نکرده‏اند.در کمال‏الدّینِ ویراسته استاد غفّاری (ط. جامعه مدرّسین، 1405 ه. ق.، ص 526) «تُفقّه» (به ضمِّ حرفِ یکم) چاپ شده است.مرحومِ آقا میرمحمّدصادقِ خاتون‏آبادی (ره) در کشف الحق در ترجَمه عبارت نوشته: «عالم شوند از برای غیر دین» (ط. سیّدداود میرصابری، ص 195)؛ که از قرائتی مُشابهِ قرائتِ استاد غفّاری حکایت می‏کُنَد. شاید این که مرحومِ کمره‏ای هم در ترجَمه خود نوشته: «برای دنیا فقه آموزند» (کمره‏ای، 206:2) و آقایِ دوانی هم ترجَمه کرده‏اند: «احکام دین را برای غیر دین بیاموزند» (مهدیِ موعود [علیه السّلام]، ص 964)، از چُنین خوانِشی نشأت گرفته باشد. در متنِ کمال‏الدّینِ مَشکول و مُعْرَبِ دارالحدیث، «تَفَقُّهٍ» آمده، و ترجَمه کرده‏اند: «بی آنکه… تفقّه در دین داشته باشد» (نگر: پهلوان، 313:2).ترجَمه ما، موافق با قرائت و نظرِ أستاذنا العلّامة و شیخنا فی الإِجازة، آیةاللّه سیّدمحمّدرضا حُسَینیِ‏جلالی – أَدامَ اللّهُ إجلالَهُ -، است. ایشان «تفقّه للدّین» را نقطه مقابلِ «تفقّه لغیرِالدّین» و به عبارتِ دیگر «تفقّه للدّینا» قَلَم می‏دهند و عبارت را اینگونه می‏خوانند.واللّه أعلم و علمه أتمّ و أحکم».

17) ««صَبِر» – که (در زبانِ عربی کمتر و در فارسی بیشتر) به سکونِ باء هم تلفّظ می‏شود – افشره گیاهی است که خاصّیّتِ داروئی دارد ولی بغایت تلخ است. در عربی و فارسی آنچه را در اوجِ تلخی و ناگواری باشد، به «صَبر» مَثَل زنند.نگر: نُزهَةُ النَّظَر، البدری، ص 469؛ و: نفثة المصدور، تصحیحِ یزدگردی، ص 476 و 477».

18) «أبوالقاسم أَصْبَغ بن نُباته‏یِ تمیمیِ سلمیِ حنظلیِ مُجاشِعی، مردی ناسک و عابد از خواصِّ یارانِ أمیرِمؤمنان – علیه السّلام – است. وی از «شُرطَةُ الخَمیس» به شمار می‏رود که گروهی خاص از یارانِ أمیرِمؤمنان – علیه السّلام – بوده‏اند و تشکیلاتِ ویژه داشته و وظائفِ مهمّی را بر عهده می‏گرفته‏اند. تشکیلاتِ «شُرطَةُ الخَمیس» در مدّتِ حکومتِ إمامِ مجتبی – علیه السّلام – نیز برقرار بوده است.عضویّت در «شُرطَةُ الخمیس» افتخاری بزرگ و از منظرِ رجال‏شناسی مدح و تعظیمی مُعتَنابِهْ است. أَصبَغ بن نُباته از نامدارانِ «شُرطَةُ الخَمیس» قلمداد شده.درباره أَصبَغ بن نُباته، نگر: مختصرالبصائر، تحقیق المظفّر، ص 128؛ و: الموسوعة الرّجالیّة المیسّرة، 134:1.درباره «شُرطَةُ الخَمیس» نگر: سماء المقال، ط. قزوینی، 247 – 245 :2؛ و: دایرةالمعارفِ تشیّع، 560:9 و 561؛ و: معجم مصطلحات الرّجال و الدّرایة، ص 82».

19) «درباره ضبطِ این سخن در هامشِ طبعِ 110 جلدیِ بحار (193:52 و 194) إظهارِ نظر شده است».

20) «همچُنین نگر: مهدیِ موعود [علیه السّلام]، علیِ دوانی، ص 258؛ و: کتاب الصّافی فی تفسیر القرآن، تحقیق: الحسینیّ الأمینیّ، 129:3 و 130 – که در فهمِ عبارتِ قرآنی بس سودمند و روشنگر است».