«عَنْ عَبْدِالسَّلامِ بْنِ صالحٍ الهَرَویِّ قالَ: سَمِعْتُ دِعْبِلَ بْنَ عَلیٍّ الخُزاعیَّ یَقُولُ: أَنْشَدْتُ مَوْلایَ الرِّضَا عَلیَّ بْنَ مُوسی – عَلَیْهِمَا السَّلام – قَصِیدَتیَ الَّتی أَوَّلُها:
مَدارِسُ ایاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ
وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفَرُ الْعَرَصاتِ
فَلَمَّا انْتَهَیْتُ إِلی قَوْلی:
خُروجُ إِمامٍ لامَحالَةِ خارِجٌ
یَقُومُ عَلَی اسْمِ اللّهِ وَ الْبَرَکاتِ
یُمَیِّزُ فینا کُلَّ حَقٍّ و باطِلٍ
وَ یَجْزِی عَلَی النَّعْماءِ و النَّقِماتِ
بَکَی الرِّضا – عَلَیْهِ السَّلام – بُکاءً شَدیدًا ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ إِلَیَّ فَقالَ لی:
یا خُزاعِیّ! نَطَقَ رُوحُالْقُدُسِ عَلی لِسانِکَ بِهذَیْنِ الْبَیْتَیْنِ، فَهَلْ تَدْرِی مَنْ هذَا الْإِمامُ وَ مَتی یَقُومُ؟
فَقُلْتُ: لا یا مَوْلایَ! إِلَّا أَنّی سَمِعْتُ بِخُرُوجِ إِمامٍ مِنکُمْ یُطَهِّرُ الْأَرْضَ مِنَ الْفَسادِ وَ یَمْلَأُها عَدْلًا [کَما مُلِئَتْ جَوْرًا].
فَقالَ: یا دِعْبِل! الْإِمامُ بَعْدی مُحَمَّدٌ ابْنی، وَ بَعْدَ مُحَمَّدٍ ابْنُهُ عَلیٌّ، و بَعْدَ عَلیٍّ ابْنُهُ الْحَسَنُ، وَ بَعْدَ الْحَسَنِ ابْنُهُ الْحُجَّةُ الْقائِمُ الْمُنْتَظَرُ فی غَیْبَتِةِ، المُطاعُ فی ظُهُورِه، لَوْ لَمْیَبْقَ مِنَ الدُّنْیا إلّا یَوْمٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللّهُ – عَزَّ وَ جَلّ – ذلِکَ الْیَوْمَ حَتّی یَخْرُجَ فَیَمْلَأَ الْأَرْضَ عَدْلًا کَما مُلِئَتْ جَورًا.
وَ أَمّا «مَتی»، فَإِخْبارٌ عَنِ الْوَقْتِ، فَقَدْ حَدَّثَنی أَبی عَنْ أَبیهِ عَنْ آبائِهِ – عَلَیْهِمُ السَّلام – أَنَّ النَّبیَّ (ص) قیلَ لَهُ: یا رَسُولَاللّه! مَتی یَخْرُجُ القائِمُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ؟ فَقالَ – عَلَیْهِ السَّلام -: مَثَلُهُ مَثَلُ السّاعَةِ الَّتی لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلّا هُوَ ثَقُلَتْ فی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا یَأْتیکُمْ إِلّا بَغْتَةً».(1)
(یعنی:
از عبدالسّلام بن صالحِ هرَوی(2) منقول است که گفت: از دِعْبِلِ بْنِ علیِّ خُزاعی(3) شنیدم که میگوید: آن چکامهام را که آغازش این است:
مَدارِسُ ایاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ
وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفَرُ الْعَرَصاتِ(4)
بر سَروَرَم، علیّ بن موسی الرّضا – علیه السّلام – إنشاد(5) کردم؛ پس چون بدین
سرودهام رسیدم که:
خُروجُ إِمامٍ لامَحالَةَ خارِجٌ
یَقُومُ عَلَی اسْمِ اللّهِ وَ الْبَرَکاتِ
یُمَیِّزُ فینا کُلَّ حَقٍّ و باطِلٍ
وَ یَجْزِی عَلَی النَّعْماءِ و النَّقِماتِ(6)
إمام رضا – علیه السّلام – سخت بگریست و سپس سر به سویِ من برداشته، فرمود: ای خُزاعی! روحالقُدُس(7) این دو بیت را بر زبانِ تو رانده است. آیا میدانی که این إمام کیست و کِیْ قیام میکُنَد؟
گفتم: نه، ای سَروَرَم!، تنها شنیدهام که إمامی از شما قیام میکُنَد که زمین را از تباهی پاک میسازد و همانگونه که از جَوْر پُر شدهاست آن را از عَدل پُر میکُنَد.
فرمود: ای دِعْبِل! إمام پس از من، محمّد، پسرم، و پس از محمّد، پسرش، علی، و پس از علی، پسرش، حَسَن، و پس از حَسَن، پسرش، حجّتِ قائِم است که در روزگارِ غَیبَتَش او را انتظار کَشَند و در روزگارِ ظُهورَش فرمانش بَرَند، و اگر از دنیا جُز یک روز نمانده باشد، خدایْ – عَزَّ و جَلّ – آن روز را چندان دراز گردانَد که وی خروج کُنَد و زمین را – همانگونه که از جَوْر پُر شده است – از عدل پُر سازَد.
و أَمّا «کِیْ» [=این که چه هنگام قیام خواهد کرد]، خَبَردادن از «وقت» است؛ پدرم از پدرش برایم نقل کرد که او از پدرانش – عَلَیهِمُالسّلام – نقل کرده است که به پیامبر (ص) گفته شد:
ای رسولِخدا! قائِم که از زاد و رودِ توست کِیْ خُروج میکُنَد؟(8)
آن حضرت – عَلَیْهِ السَّلام – فرمود:
مَثَلِ آن، مَثَلِ رستاخیز است که «آن را به هنگامش کسی جُز وی [=خداوند] آشکار نسازَد. در آسمانها و زمین گران آمده است. جُز بناگهان بر شمایان
درنیاید».)(9)
صَدوقِ أُمَّت – قُدِّسَ سِرُّه – پس از نقلِ این خبر [در کمالالدّین] گفتهاست: و دِعْبِلِ بنِ علیِّ خُزاعی را خَبَرِ دیگری است که دوست دارم آن را در پیِ این حدیث که گذشت، بیاورم.(10)
[سپس نوشته:]
«حَدَّثَنا أَحْمَدُ بْنُ عَلیِّ بْنِ إِبراهیمِ بْنِ هاشمٍ – رَضِیَ اللّهُ عَنْه – عَنْ أَبیهِ عَنْ جَدِّهِ إِبْراهیمِ بْنِ هاشِمٍ، عَنْ عَبْدِالسّلامِ بْنِ صالِحٍ الْهَرَویِّ قالَ:
دَخَلَ دِعْبِلُ بْنُ عَلیٍّ الخُزاعیّ – رَضِیَ اللّهُ عَنْه – عَلی أَبِیالْحَسَنِ عَلیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضا – عَلَیْهِمَا السَّلام – بِمَرْوٍ فَقالَ لَهُ: یَا ابْنَ رَسُولِاللّه! إِنّی قَدْ قُلْتُ فیکُمْ قَصیدةً وَ آلَیْتُ عَلی نَفْسِی أَن لا أُنْشِدَها أَحَدًا قَبْلَکَ.
فَقالَ – عَلْیهِ السّلام -: هاتِها.
فَأَنْشَدَها:
مَدارِسُ ایاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ
وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفَرُ الْعَرَصاتِ
فَلَمَّا بَلَغَ إِلی قَوْلِهِ:
أَرَی فَیْئَهُمْ فی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّمًا
وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صَفِراتِ
بَکی أَبُواالْحَسَنِ الرِّضا – عَلَیْهِ السَّلام – وَ قال: صَدَقْتَ یا خُزاعیّ!
فَلَمّا بَلَغَ إِلی قَوْلِهِ:
إِذا وُتِرُوا مَدُّوا إِلی واتِریهِمُ
أَکُفًّا عَنِ الْأَوْتارِ مُنْقَبِضاتِ
جَعَلَ أَبُوالْحَسَنِ – عَلَیْهِالسَّلام – یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ – وَ هُوَ یَقُولُ: أَجَلْ وَاللّهِ مُنْقَبِضات.
فَلَمّا بَلَغَ قَوْلَه:
لَقَدْ خِفْتُ فِی الدُّنْیا وَ أَیّامِ سَعْیِها
وَ إِنّی لَأرْجُو الْأَمْنَ بَعْدَ وَفاتی
قالَ لَهُ الرِّضا – عَلَیْهِ السّلام -: آمَنَکَ اللّهُ یَوْمَ الْفَزَعِ الْأَکْبَرِ.
فَلَمَّا انْتَهی إِلی قَوْلِهِ:
وَ قَبْرٌ بِبَغْدادَ لِنَفْسٍ زَکیَّةٍ
تَضَمَّنَهُ الرَّحْمنُ فِی الْغُرَفاتِ
قالَ لَهُ الرِّضا – عَلَیْهِ السَّلام -: أَفَلا أُلْحِقُ لَکَ بِهذَا الْمَوضِعِ بَیْتَیْنِ بِهِما تَمامُ قَصیدَتِکَ؟
فقالَ: بَلی یَا ابْنَ رَسُولِاللّه!
فَقالَ – عَلَیْهِ السَّلام -:
وَ قَبْرٌ بِطُوسٍ یا لَها مِنْ مُصِیبَةٍ
تُوَقِّدُ فِی الْأَحْشاءِ بِالْحَرَقاتِ
إِلَی الْحَشْرِ حَتّی یَبْعَثَ اللّهُ قائِمًا
یُفَرِّجُ عَنَّا الْهَمَّ وَ الْکُرُباتِ
فَقالَ دِعْبِلٌ: یَا ابْنَ رَسُولِاللّه! هذَا الْقَبْرُ الَّذی بِطُوسٍ قَبْرُ مَنْ هُو؟
فَقالَ الرِّضا – علیه السّلام -: قَبْرِی، وَ لاتَنْقَضِی الْأَیّامُ وَ اللَّیالی حَتَّی تَصیرَ طُوسٌ مُخْتَلَفَ شیعَتی وَ زُوّاری فی غُرْبَتی، أَلا فَمَنْ زارَنی فی غُرْبَتی بِطُوسٍ کانَ مَعی فی دَرَجَتی یَوْمَ الْقِیامَةِ مَغْفُورًا لَهُ.
ثُمَّ نَهَضَ الرِّضا – عَلَیْهِ السَّلام – بَعْدَ فَراغِ دِعْبِلٍ مِنْ إِنشادِهِ الْقَصِیدَةَ وَ أَمَرَهُ أَن لایَبْرَحَ مِن مَوْضِعِهِ، فَدَخَلَ الدّارَ، فَلَمّا کانَ بَعْدَ ساعةٍ خَرَجَ الْخادِمُ إِلَیْهِ بِمِائَةِ دینارٍ رَضَویّةٍ؛ فقالَ لَهُ: یَقُولُ لَکَ مَولایَ: اجْعَلْهَا فی نَفَقَتِکَ، فَقالَ دِعْبِلٌ: وَاللّهِ ما لِهذا جِئْتُ، وَ لا قُلْتُ هذِهِ الْقَصیدَةَ طَمَعًا فی شَیْءٍ یَصِلُ إِلَیَّ، وَ رَدَّ الصُرَّةَ وَسَأَلَ ثَوْبًا مِنْ ثِیابِ الرِّضا – عَلَیْهِ السَّلام – لِیَتَبَرَّکَ بِه و یَتَشَرَّفَ.
فَأَنْفَذَ إِلَیْهِ الرِّضا – عَلَیْهِ السَّلام – جُبَّةَ خَزٍّ مَعَ الصُّرَّةِ و قالَ لِلْخادِمِ:
قُلْ لَهُ: یَقُولُ لَکَ [مَوْلایَ]: خُذْ هذِهِ الصُّرَّةَ فَإِنَّکَ سَتَحْتاجُ إِلَیْها وَ لا تُراجِعْنی فیها. فَأَخَذَ دِعْبِلٌ الصُّرَّةَ وَ الْجُبَّةَ وَ انْصَرَفَ.
وَ سَارَ مِنْ مَرْوٍ فی قافِلَةٍ، فَلَمّا بَلَغَ «میانقوهانَ» وَقَعَ عَلَیْهِمُ اللُّصوصُ وَ أَخَذُوا الْقافِلَةَ بِأَسْرِها وَ کَتِفُوا أَهْلَها، وَ کانَ دِعْبِلٌ فیمَنْ کُتِفَ، وَ مَلَکَ اللُّصُوصُ الْقافِلَةَ وَ جَعَلُوا یُقَسِّمُونَها بَیْنَهُمْ، فقالَ رَجُلٌ مِنَ الْقَوْمِ مُتَمَثِّلًا بِقَوْلِ دِعْبِلٍ مِنْ قَصیدَتِهِ:
أَرَی فَیْئَهُمْ فی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّمًا
وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صَفِراتِ
فَسَمِعَهُ دِعْبِلٌ فَقالَ لَهُ: لِمَنْ هذَا الْبَیْتُ؟ فَقالَ لَهُ: لِرَجُلٍ مِنْ خُزاعَةٍ یُقالُ لَهُ: دِعْبِلُ
بْنُ عَلیٍّ، فَقالَ لَهُ دِعْبِلٌ: فِأَنا دِعْبِلُ بْنُ عَلیٍّ قائِلُ هذِهِ الْقَصِیدَةِ الَّتی مِنْها هذَا الْبَیْتُ. فَوَثَبَ الرَّجُلُ إِلی رَئیسِهِمْ وَ کانَ یُصَلِّی عَلی رَأْسِ تَلٍّ وَ کانَ مِنَ الشِّیعَةِ فَأَخْبَرَهُ فَجاءَ بِنَفسِهِ حَتّی وَقَفَ عَلی دِعْبِلٍ، قالَ لَهُ: أَنْتَ دِعْبِلٌ؟ فقالَ: نَعَمْ، فقالَ لَهُ: أَنشِدِ الْقَصِیدَةَ، فَأَنشَدَها فَحَلَّ کِتافَهُ وَ کِتافَ جَمیعِ أَهْلِ الْقافِلَةِ وَ رَدَّ إِلَیْهِمْ جَمیعَ ما أُخِذَ مِنْهُمْ لِکَرامَةِ دِعْبِلٍ.
وَ سارَ دِعْبِلٌ حَتّی وَصَلَ إِلی قُمٍّ فَسَأَلَهُ أَهْلُ قُمٍّ أَنْ یُنْشِدَهُمُ الْقَصِیدَةَ، فَأَمَرَهُمْ أَنْ یَجْتَمِعُوا فی مَسْجِدِ الْجامِعِ، فَلَمَّا اجْتَمَعُوا صَعِدَ دِعْبِلٌ الْمِنبَرَ فَأَنْشَدَهُمُ الْقَصیدَةَ، فَوَصَلَهُ النّاسُ مِنَ المالِ وَ الْخِلَعِ بِشَیْءٍ کَثیرٍ وَ اتَّصَلَ بِهِمْ خَبَرُ الْجُبَّةِ، فَسَأَلُوهُ أَن یَبِیعَها مِنْهُمْ بِأَلْفِ دِینارٍ، فَامْتَنَعَ مِنْ ذلِکَ، فَقالُوا لَهُ: فَبِعْنا شَیْئًا مِنْها بِأَلْفِ دینارٍ، فَأَبی عَلَیْهِمْ و سارَ عَنْ قُمٍّ، فَلَمّا خَرَجَ مِنْ رُستاقِ الْبَلَدِ لَحِقَ بِهِ قَوْمٌ مِنْ أَحداثِ الْعَرَبِ فَأَخَذُوا الْجُبَّةَ مِنْهُ، فَرَجَعَ دِعْبِلٌ إِلی قُمٍّ، فَسَأَلَهُمْ رَدَّ الْجُبَّةِ عَلَیْهِ، فَامْتَنَعَ الْأَحْداثُ مِنْ ذلِکَ وَ عَصَوا الْمَشایِخَ فی أَمْرِها وَ قالُوا لِدِعْبِلٍ: لا سَبیلَ لَکَ إِلَی الْجُبَّةِ فَخُذْ ثَمَنَها أَلْفَ دینارٍ؛ فَأَبَی عَلَیْهِم، فَلَمّا یَئِسَ مِن رَدِّ الْجُبَّةِ عَلَیْه سَأَلَهُم أَنْ یَدْفَعُوا إِلَیْهِ شَیْئًا مِنْها، فَأَجابُوهُ إِلی ذلِکَ فَأَعْطَوْهُ بَعْضَها وَ دَفَعُوا إِلَیْهِ ثَمَنَ باقِیها أَلْفَ دینار.
وَ انْصَرَفَ دِعْبِلٌ إِلی وَطَنِهِ فَوَجَدَ اللُّصوصَ قَدْ أَخَذُوا جَمیعَ ما کانَ لَهُ فی مَنْزلِهِ فَباعَ الْمِائَةَ دینارٍ الَّتی کانَ الرِّضا – عَلَیْهِ السَّلام – وَصَلَهُ بِها مِنَ الشِّیعَةِ، کُلَّ دینارٍ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ، فَحَصَلَ فی یَدِهِ عَشَرَةَ آلافِ دِرْهَمٍ، فَتَذَکَّرَ قَوْلَ الرِّضا – عَلَیْهِالسَّلام -:
«إِنَّکَ سَتَحْتاجُ إِلَیْها».
وَ کانَتْ لَهُ جارِیَةٌ لَها مِنْ قَلْبِهِ مَحَلٌّ فَرَمَدَتْ رَمَدًا عَظِیمًا فَأَدْخَلَ أَهْلَالطِّبِّ عَلَیْها، فَنَظَرُوا إِلَیْها فَقالوا: أَمَّا الْعَیْنُ الْیُمْنی فَلَیْسَ لَنا فیها حیلَةٌ وَ قَدْ ذَهَبَتْ، وَ أَمَّا الْیُسْری فَنَحْنُ نُعالِجُها وَ نَجْتَهِدُ وَ نَرْجُو أَنْ تَسْلَمَ. فَاغْتَمَّ دِعْبِلٌ لِذلِکَ غَمًّا شَدیدًا وَ جَزَعَ عَلَیْها جَزَعًا عَظیمًا. ثُمَّ إِنَّهُ ذَکَرَ ما مَعَهُ مِنْ فَضْلَةِ الْجُبَّةِ فَمَسَحَها عَلی عَیْنَیِ الْجارِیَةِ وَ عَصَبَها بِعِصابَةٍ مِنْها مِنْ أَوَّلِ اللَّیلِ، فَأَصْبَحَتْ وَ عَیْناها أَصَحُّ مِمّا کانَتا [وَ کَأَنَّهُ لَیْسَ لَها أَثَرُ مَرَضٍ قَطّ] بِبَرَکَةِ [مَوْلانا] أَبِیالْحَسَنِ الرِّضا – عَلَیْهِ السَّلام.»(11)
(یعنی:
أَحْمَد بن علیّ بن إبراهیم بن هاشم – که خدا از وی خُشنود باد – از پدرش نقل کرده و او از جَدِّ وی، إبراهیم بن هاشم، و او از عبدالسَّلام بن صالحِ هرَوی نقل کرده است که گفت:
دِعْبِل بنِ علیِّ خُزاعی – که خدا ازو خُشنود باد – در مَرْو بر أَبوالحَسَن علیّ بن موسَی الرِّضا – عَلَیْهِمَا السَّلام – وارد شد و به او گفت: ای پسرِ رسولِخدا! من درباره شما چَکامهای سرودهام و به جان خویشتن سوگند خورده که آن را پیش از تو بر کسی إنشاد نکُنَم. إمام – علیه السّلام – فرمود: بخوانش.
دِعْبِل نیز آن را بَرخواند:
مَدارِسُ ایاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ
وَ مَنْزِلُ وَحْیٍ مُقْفَرُ الْعَرَصاتِ(12)
چون به این سُرودهاش رسید که:
أَرَی فَیْئَهُمْ فی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّمًا
وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صَفِراتِ(13)
أبوالحَسَن رضا – علیه السَّلام – گریست(14) و گفت: راست گُفتی ای خُزاعی!
چون به این سُرودهاش رسید که:
إِذا وُتِروا مَدُّوا إِلی واتِریهِمُ
أَکُفًّا عَنِ الْأَوْتارِ مُنْقَبِضاتِ(15)
أَبوالْحَسَن – علیه السّلام – دستانش را زیر و زبر میفرمود و میگفت:
آری! به خدا قَسَم بسته (و بازکشیده) است.(16)
چون به این سُرودهاش رسید که:
لَقَدْ خِفْتُ فِی الدُّنْیا وَ أَیّامِ سَعْیِها
وَ إِنّی لَأرْجُو الْأَمْنَ بَعْدَ وَفاتی(17)
إمام رضا – علیه السّلام – فرمود: خداوند تو را در روزِ هراسِ مِهین(18) در أمان بداراد.
چون به این سرودهاش برسید که:
وَ قَبْرٌ بِبَغْدادَ لِنَفْسٍ زَکیَّةٍ
تَضَمَّنَهُ الرَّحْمنُ فِی الْغُرَفاتِ(19)
إمام رضا – علیه السّلام – فرمود: آیا بدین موضع دو بیت نیفزایم که چکامهات بدانها کامل گردد؟
دِعْبِل گفت: بیفزائید، ای فرزندِ رسولِخدا!
پس إمام رضا – علیه السّلام – فرمود:
وَ قَبْرٌ بِطُوسٍ یا لَها مِنْ مُصیبَةٍ
تُوَقِّدُ فِی الْأَحْشاءِ بِالْحَرَقاتِ
إِلَی الْحَشْرِ حَتّی یَبْعَثَ اللّهُ قائِمًا
یُفَرِّجُ عَنَّا الْهَمَّ وَ الْکُرُباتِ(20)
دِعْبِل گفت: ای فرزندِ رسولِخدا! این قبر که در طوس است، قبرِ کیست؟
إمام رضا – عَلَیْهِ السَّلام – فرمود: قبرِ من است، و دیرزمانی نخواهد گذشت که طوس محلِّ آیَند و رَوَندِ شیعیانِ من و کسانی میشود که مرا در غُربتم زیارت میکنند. بدان که هرکس مرا در غُربتم در طوس زیارت کُنَد، در روزِ قیامت با من در پایه من و آمُرزیده خواهد بود.
سپس، پس از آنکه دِعْبِل از بَرخواندنِ چکامه بپرداخت، إمام رضا – علیهالسّلام – برخاست و او را فرمود که بر جایِ خویش بمانَد؛ خود به خانه درون شد، و چون لَختی گُذشت، خادم از خانه بیرون شده به سوی دِعْبِل آمد و برایش یکصد دینارِ رَضَوی(21) بیاوَرْد و به او گفت: مولایم تو را میگوید: این را برایِ خود هزینه کُن. دِعبِل گفت: به خدا قَسَم از برایِ این نیامدم و این چکامه را به طمعِ آن نگفتم که چیزی به دست آورَم. همیانِ زر را بازگردانْد و جامهای از جامههایِ إمام رضا – علیهالسّلام – را درخواست کرد تا بدان بَرَکت و شرافت یابَد.
إمام رضا – علیه السّلام – جُبّهای از خَز(22) با همان همیان برایِ او فرستاد و به خادِم فرمود: او را بگو: مولایم تو را میگوید: این همیان را بِسْتان که زودا بدان نیازمند شوی و دیگر در اینباره با من بگومگو مَکُن. دِعْبِل هَمْیان و جُبّه را بَرگرفت و بازگشت.
پس در کاروانی از مَرو روان شد، و چون به «میانقوهان»(23) رسید، دزدان بر ایشان دست یافتند، کاروان را بتمامی بگرفتند و دستِ کاروانیان را بر پُشتِ کتفهاشان ببستند. دِعْبِل در شمارِ این دستْبستگان بود. دزدان أموالِ کاروان را تصرّف کردند و به تقسیمِ آن دست گُشودَند. مردی از این جماعت به سخنِ دِعْبِل در آن چکامه تَمَثُّل کرد و خوانْد:
أَرَی فَیْئَهُمْ فی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّمًا
وَ أَیْدِیَهُمْ مِنْ فَیْئِهِمْ صَفِراتِ(24)
دِعْبِل آن را شنید و به او گفت: این بیت که راست؟ مرد به او گفت: مردی راست از قبیله خُزاعه که او را دِعْبِل بن علی خوانَند. دِعْبِل او را گفت: دِعْبِل بن علی، سَراینده این چکامه که این بیت از آن است، مَنَم. آن مرد به سویِ سَرکَردهشان – که بر سرِ پُشتهای نماز میگُزارْد و از شیعیان بود – شتافت و او را بیاگاهانید. سَرکَرده راهزنان، خود، آمد، تا بالایِ سرِ دِعْبِل بایستاد. او را گفت: دِعْبِل توئی؟ گفت: آری. او را گفت: چکامه را بَرخوان. بَرخوانْد. پس دستانِ او و دستانِ همه کاروانیان را بگشود و به حرمتِ دِعْبِل هرآنچه را از کاروانیان ستانده بودند، به ایشان بازگردانید.
دَعْبِل روان شد تا به قُم(25) رسید. أهلِ قُم از او خواستند که چکامه را برایشان إنشاد کُنَد. ایشان را فرمود تا در مسجدِ جامع گِرد آیند و چون گِرد آمدند، دِعْبِل بر فرازِ منبر شد و چکامه را برایشان بخوانْد. مردمان أموال و خِلْعَتهایِ بسیار به او صله دادند، و چون خبرِ جُبّه به ایشان رسیده بود، از او خواستند تا جُبّه را به هزار دینار بفروشد. از این کار سر باززد. او را گفتند که پارهای از آن را به هزار دینار بفروش. باز نپذیرفت و از قم رهسپار شد. چون از سَوادِ شهر بیرون شد، گروهی از جوانانِ عَرَب به او دررسیدند و جُبّه را از وی ستدند. پس دِعْبِل به قم بازگشت و از ایشان خواست جُبّه را به او بازگردانَند. جوانان از این کار سر باززدند و در این باره سخنِ پیران را نیز نشنیدند و به دِعْبِل گفتند: به جُبّه دست نخواهی یافت؛ پس بهایِ آن را به هزار دینار بستان. دِعْبِل سخنشان را نپذیرفت، و چون از بازپَسگرفتنِ جُبّه نومید شد، از ایشان درخواست که پارهای از آن را به او بدهند. درخواستش را پذیرفتند و بهرهای از جبّه را به او دادند و بهایِ باقیِ آن را به هزار دینار بدو پرداختند. هنگامی که دِعْبِل به زادْبومِ خویش بازگشت، دید دُزدان، هرآنچه را در خانه داشته است، برگرفته و بُردهاند. پس آن صد دینار را که إمام رضا – علیه السّلام – به او صله داده بود، به شیعیان فروخت و به هر دینار صد درهم ستَد تا دههزار درهم
در دستش گِردآمد. پس سخنِ إمام رضا – علیه السّلام – را به یاد آورْد که فرموده بود: «زودا بدان نیازمند شوی».
دِعْبِل را کنیزکی بود که در دلش جای داشت. کنیزک را دردِ چشمی سخت بههمرسید و دِعْبِل طبیبان را به بالینش حاضر آورْد. چون درو نگریستند، گفتند: چشمِ راست را چارهای نمیتوانیم کرد و از دست شده، ولی چشمِ چپ را عِلاج میکنیم و میکوشیم و اُمیدِ آن داریم که بِهْ شود. دِعْبِل ازینرویْ سخت اندوهگین شد و ناشکیبیِ بسیار نمود. وانگهی باقیماندهای را که از آن جُبّه با خود داشت فرایادآوَرْد. پس آن را بر دو دیده کنیزک پَساوید و از آغازِ شب دَستارْگونهای از آن را بر دیدگانِ او ببست.
بامدادان دیدگانِ کنیزک از پیش هم بهتر و سالمتر شده بود، و به برکتِ سَروَرِ ما، أبوالْحَسَن رضا – علیه السّلام -، پنداری هیچ نشان از بیماری در او نبود.).
1) کمالالدّین و تمامالنّعمة /373 – 372 «؛ و نگر: پهلوان: 2 : 63 – 62؛ و: کمرهای، 43:2 و 44؛ و: عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، با ترجَمه غفّاری – مستفید، 2 : 657 – 655».
2) «أَبوالصَّلت عَبدالسّلام بن صالحِ هرَوی – هرچند در این که از خاصّه است یا عامّه، اختلاف است – ثقه و صحیحالحدیث است و از رُواتِ أحادیثِ حضرتِ ثامنالحُجَج – علیهمالسّلام – به شمار میرود. او را کتابی است.نگر: الموسوعة الرّجالیّة المیسّرة 479:1؛ و: مجمعالرّجال، 87:4 و 88».
3) «دِعْبِل (أبوعلی – یا: أبوجعفر – محمّد بن علیّ بن رَزینِ خُزاعی /245 – 148 یا 246 ه. ق.)، شاعرِ بنامِ شیعی است که تبارش به «بُدَیْل بن وَرقاءِ» صحابی میرسد. خاندانِ او راویِ حدیث و أهلِ شعر بودند. دِعْبِل روزگارِ چهارتن از پیشوایانِ معصوم (یعنی إمامِ صادق و إمامِ کاظم و إمام رضا و إمام جواد) – علیهم السّلام – را دریافت و در طرفداری از أهلِ بَیت – علیهم السّلام – راسخ و مُصِر بود. طبعًا این خوی و روشِ وی و آنچه در ستایشِ أهلِ بَیت – علیهم السّلام – و نکوهش دشمنانشان میسُرود، بسیاری از أربابِ قدرت و عصبیّت را از وی رنجیدهخاطر و مُکَدَّر میساخت. لذا بیسبب نبود که خود میگفت: سی سال است دارِ خود را بر دوش دارم!بلندآوازهترین سروده وی «چکامه تائی» (التّائیّه) است که در ستایشِ أهلِ بَیت – علیهمالسّلام – سروده و در تاریخ و أدبِ إسلامی – بویژه میانِ شیعیان – ارج و قَداستی ویژه یافته است. این چکامه را جمعی از بزرگانِ شیعه – چون علّامه مجلسی و سیّدنعمةاللّهِ جَزائِری (رضوانُ اللّه علیهما) -، ترجَمه و یا شَرح کردهاند.از دِعْبِل سه أَثَر میشناسیم: یکی طبقات الشّعراء که موردِ استفاده خطیبِ بغدادی و ابنِعساکر و ابنِخَلِّکان و… هم واقع شده. دیگر کتاب الواحدة فی مناقب العرب و مثالبها؛ سدیگر دیوانِ أشعارِ وی که أبوبکرِ صولی در سیصد وَرَقِ گِردآوردهبود و تدوین دیگرِ آن از حمزة بن حسنِ اصفهانی است.دِعْبِل خود راویِ حدیث نیز هست. برخی از مُحَدِّثانِ سُنّی أخبارِ وی را به سببِ تشیّعش ضعیف قلمداد کردهاند ولی شیعیان أحادیثِ او را معتبر میدانند و عالمانِ شیعه پاکیِ باور و درستیِ ایمان و صحّتِ أحادیثِ وی را تصدیق کردهاند.نگر:الطّلیعة، السَّماوی، 1 : 324 – 321؛ و: خاندانِ وحی [علیهم السّلام]، قُرَشی، ص 616 و 617 و: دائرةالمعارفِ تشیّع 7 : 540 – 538؛ و: شعراء المناقب، ج. جهانبخش (دستنوشتِ مؤلّف)».
4) «یعنی: (آن خانهها) دَرسْگاههایِ آیاتِ قرآنی بود که اینک از تلاوتِ قرآن (هم) تهی مانده، و فرودآمَدَنْگاهِ وَحْی که ساحتِ آن تهی و بسان بیابان شده».
5) «در موردِ «شعر»، مُراد از «إنشاء»، سرودن است، و مقصود از «إنشاد»، بَرخواندن».
6) «یعنی: (آنچه امید میدارم) خروجِ پیشوائی است که بیگُمان خروج میکُنَد و به نامِ خدا و با برکاتِ فراوان قیام مینماید. در میانِ ما همه گونههایِ حق و باطل را از هم جدا و ممتاز میسازد و جَزایِ نیک و بد میدِهَد».
7) »مُراد از «روحُالْقُدُس» جبرئیل است. ظاهرًا از حیثِ ساختار (إضافه «روح» به «قدس»)، نظیرِ تعابیری چون «حاتم الجود» (به معنایِ «حاتمِ جواد») و «زید الخیر» می‌باشد، و لذا به معنایِ «روحِ مُقَدَّس» است (نگر: مجمعالبحرین 237:2 و 238).نیز نگر: قاموسِ قرآنِ قُرَشی، 131:3 و 132».
8) »درباره مدّعایِ کسانی که به تعیینِ وقتِ ظهور میپردازند و پرهیزِ أهلِبیت – علیهمالسّلام – از تعیینِ وقتِ حَتمی و مشخّص، نگر: مرآة العقول، 4 : 179 – 170؛ و: إلزام النّاصِب، 259:1؛ و: موسوعة المصطفی و العِترة (علیه و علیهم السّلام)، الشّاکری، 17 : 354 – 349».
9) ««لایجلّیها… بغتةً»، بخشی از آیتِ 187 از سوره هفتمِ قرآنِ کریم است».
10) «طُرفه آن است که در عُیون أَخبارِ الرِّضا علیه السّلام هم پس از نقلِخَبَر سپسین، خَبَرِ پیشین را با عبارتی از همین دست، آورده است. نگر: عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، با ترجَمه غَفّاری – مُستفید، 655:2».
11) کمالالدّین و تمامالنِّعمة /376 – 372 «؛ و: نگر: پهلوان، 2 : 69 – 63؛ و: کمرهای، 2 : 48 – 44؛ و: عیون أَخبارِ الرِّضا علیه السّلام، 2 : 655 – 649».
12) «یعنی: (آن خانهها) درسگاههایِ آیاتِ قرآنی بود که اینک از تلاوتِ قرآن (هم) تهی مانده، و فرود آمَدَنْگاهِ وَحی که ساحتِ آن تهی و بسانِ بیابان شده».
13) «یعنی: فَیْءِ ایشان را میبینم که در میانِ جُز ایشان تقسیم گردیده و دستانشان از فَیْئی که متعلّق بدیشان است، تهی است.توضیحًا مینویسم:«فَیْء» – در اصطلاحِ عالمانِ إسلامی – یعنی: غنیمتِ بیمَشَقَّت (مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق داودی، ص 650)، آنچه مسلمانان را بی جنگ و جِهاد از أموالِ کُفّار فَرادَستآید (غریب الحدیث فی بحار الأنوار 212:3)، خراج و غنیمت (نزهة النّظر، البدری، ص 668).«فَیْء» از آنِ خدا و رسول و ذیالقُربیست (قاموسِ قرآنِ قُرَشی 215:5).درباره «فَیْء» همچنین، نگر: المُصْطَلَحات الإسلامیّة، العلّامة العسکری، جمع و تنظیم: سَلیم الحسَنی، ص 230 و 231.در شعرِ دِعْبِل، در واقع، «فَیْء»، حکایتگرِ حقوقِ أهلِ بیت – علیهم السّلام – است که غصب شده، أعمّ از «فَیْء» و «إمامت» (سنج: خاندانِ وحی [علیهم السّلام]، قُرَشی، ص 613).نیز نگر: پینوشتِ سپسین».
14) «چُنان که علّامه مجلسی – رضوانُ اللّه علیه – نوشته است: «گریستنِ آن حضرت از برایِ گمراهی و تعطیلِ أحکامِ إلهی و پریشانیِ سادات بود، نه از برایِ دنیا. جمیعِ دنیا نزد ایشان به قدرِ پرِ پشه اعتبار نداشت» (بیست و پنج رساله فارسی، ص 94).در واقع، حقوقِ مالی و دنیویِ أهلِ بیت – علیهم السّلام – در ضمنِ حقوقِ بزرگتر و سترگترِ ایشان و أُمَّت غَصب شد؛ از این رو، وِجْههای نُمادین یافت که حکایت از غصبِ جمیعِ حقوق میکرد و مُلازِم با گمراهی و پریشانیِ أُمَّت بود. کسی که در احتجاجاتِ مربوط به «فدک» و… تأمّلِ کافی کند، در این معنا تردید نخواهد کرد.دریغ و دردِ بنیادین از حیثِ هدایتِ مردم بود؛ مردمی که در پیِ أهواء و أغراض و ولایتِ این و آن رفته بودند ولی هدایتشان تنها به دستِ خاندانِ وحی – علیهم السّلام – ممکن بود (نگر: الإرشاد، ط. مؤسّسة آلالبیت علیهم السّلام 167:2 و 168)، و رسالتِ بزرگِ این خاندان نیز همین هدایتگری و نَجاتبخشی بود».
15) «یعنی: چون موردِ ظلم و جنایت واقع شوند، دستهائی را به سویِ کسانی که بر ایشان ظلم و جنایت روا داشتهاند، دراز میکنند که از کینْخواهی بسته (و بازکشیده) است (=کین نمیجوید)».
16) «فرمایشِ إمام – علیه السّلام – با توجّه به این بیتِ دِعْبِل است که در پینوشتِ پیشین ترجَمه شد».
17) «در این جهان و در گذرِ روزان و شبان (به سببِ ولایِ أهلِ بیتِ رسالت – علیهم السّلام -) در بیم به سر بُردهام، ولی اُمید دارم پس از مرگ (بخاطرِ این ولا و عقیده) به أَمان دستیابم».
18) ««الفَزَع الأکبر» – که ما به «هَراسِ مِهین» تَرجَمه کردهایم – تعبیری است وَحْیانی و در قرآنِ کریم (س 21 ی 103) به کار رفته».
19) «یعنی: و قبری در بغداد است، متعلّق به جانی پاک، که خداوندِ رحمان او را در غرفههایِ بهشت در میانِ رحمتِ خویش گرفته.میگویم: مُراد مرقدِ مُطَهَّرِ حضرتِ موسی بن جعفر – علیهما السّلام – است (نگر: خاندانِ وحی [علیهم السّلام]، ص 614؛ و: عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، با ترجَمه غفّاری و مستفید، 650:2) که در «مقابرِ قریشِ» آن روزِ بغداد (/ کاظمینِ امروز) به خاک سپارده شدهاند».
20) «یعنی: و قبری در طوس است. چه مُصیبتی که تا حَشر در اندرون آتش میافروزَد، تا زمانی که خداوند قائمی را برانگیزد که نگرانی و اندوهانِ نَفَسْگیر را از ما بزدایَد».
21) «مُراد از «دینارِ رَضَوی»، همان دینارهائی است که به نامِ مبارکِ إمام رضا – علیهالسّلام – سکّه زده بودند. نگر: خاندانِ وحی [علیهم السّلام]، سیّدعلیأکبرِ قُرَشی، ص615؛ و: دائرةالمعارفِ تشیّع، 539:7».
22) «مُراد از «خَز» و «جبّه خَز» – که باز هم ذِکرِ عطایِ آن در روایاتِ آلالبیت (علیهم السّلام) رفته است (نگر: اصول کافی، با ترجَمه شادروان مصطفوی 398:2) -، نه پارچه و جامه یکپارچه ابریشمینِ معروف در بعضِ أدوار، بلکه پشمِ نوعی جانورِ آبی و بافته آن، یا بافته دیگری است (نگر: مجمعالبحرین، إعداد محمود عادل، 641:1)».
23) «به نظر میرسد «میان قوهان»، دگرگونه آوائیِ «میان کوهان» باشد».
24) «یعنی: «فَیْءِ» ایشان را میبینم که در میانِ جُز ایشان تقسیم گردیده و دستانشان از فَیْئی که متعلّق بدیشان است، تهی است».
25) «یکی از پِژوهندگانِ همروزگارِ ما میگوید:باور ندارم که اینان، دزد – به معنایِ متعارف – بوده و راهزنی میکردهاند و پیشه ایشان سرقت بوده است؛ بلکه گُمان میکنم اینان از گروههایِ مُعارِض و استیزهگر با حکومتِ عبّاسی بودهاند که أوضاعِ سیاسی و اجتماعی ناگزیرشان کرده بوده است راهِ کاروانهائی را که از خراسان به دیگر جایها رهسپار میشدهاند ببندَنْد و بخاطرِ دفاع از باورهایِ خویش با ایشان پیکار کُنَند. در غیرِ این صورت، چگونه ممکن است که مُحِبّانِ أهلِبیت – علیهم السّلام – دزد و راهزن باشند؟ بهترین دلیل بر این مطلب آن است که سَرکَرده ایشان شاعرِ خاندانِ وحی – علیهم السّلام – را گرامی میدارَد و سُروده او را از بَر دارد و بخاطرِ مَحَبَّتِ أهلِ بیت – علیهم السّلام – أموالِ کاروانیان را به ایشان بازمیگَردانَد.(نقل به مضمون از: الفصول المهمّة، تحقیق سامی الغریری، 996:2، هامش).میگویم:البتّه، این احتمال، قابلِ توجّه است، لیک باید ملحوظ ساخت که در بسیاری از موارد کسانی هم که واجِدِ مراتبِ تَقوائی و إیمانی و عَمَلیِ تامّ و عالی نبودهاند، بر أثرِ پارهای شایستگیها و توفیقات و به فعلیّت رسیدنِ بعضِ استعدادها، در برابرِ قرآن و عترت خضوع کرده و حتّی از همین رهگذر به توبه نَصوح رسیدهاند. پارهای از نگارشهایِ عارفانه و صوفیانه پیشینگان حکایات و روایاتی از حال و قالِ این مردمان در بر دارد.این که از قبائلِ عربِ مهاجر و باشنده آن نواحی گروهی راهزن و یا عیّار و حتّی فتوّتْپیشه برخاسته باشند و در عینِ رفتارهایِ عیّارانه – که در حدود و ثُغورش با مذهبِ أهلِ بیت (علیهم السّلام) درنمیسازد -، نوعی إحساسِ تکریم نسبت به زاد و رودِ رسولِخدا – صلّی اللّه علیه و آله – داشته باشند، غیرِ معقول نیست. تاریخ، از بسیاری از عامّه و غیرِ شیعیان، رفتارهایِ احترامآمیزی از این دست حکایت کرده است.آشنائی با شعرِ دِعْبِل نیز از برایِ چُنین گروهی در خورِ استبعاد نیست؛ زیرا در فرهنگِ قبائلِ عرب دلبستگی به شعر در انحصارِ خواص نمیباشد؛ بلکه طبیعی است شعری که دِعْبِل در حضورِ إمام رضا – علیه السّلام – خوانده، بسرعت در میانِ تودهای از مردمان و قبائلِ عربِ پیرامونِ مرو دهان به دهان گشته باشد و به گوشِ بسیاری از أعرابِ آن نواحی رسیده.توضیحِ افزون بر این، تطویلِ بلاطائل است، زیرا گُمان میکنم آشنائی با فرهنگ و آدابِ عرب و شیوه زندگانی آن روزگار، جایِ «إن قُلْت» و «قُلْتِ» زیادی باقی نگذارد؛ و اللّهُ أَعلم.».
