چهل‏ حدیث و چهل ‏حدیث ‏نگاری

در أحادیثِ إسلامی «حفظِ چهل حدیث» بسیار موردِ ترغیب و ستایش قرار گرفته است.

از نَبیِّ أکرم – صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه – روایت شده است که فرمودند: «مَن حَفِظَ عَلَی أُمَّتی أَربَعینَ حَدیثًا مِن أَمرِ دینِها بَعَثَهُ اللّهُ یَوْمَ القِیامَةِ فَقِیهًا و کُنتُ لَهُ شافِعًا و شَهیدًا»(1) (یعنی: هرکه از برایِ أُمّتِ من(2)، چهل حدیث از أمورِ دینِ أُمَّت را حفظ

کُنَد، خداوند در روزِ رستاخیز او را فَقیه [=دینْ‏شناس] برانگیزَد و من او را شَفاعتگر و گواه باشم).

از إمامِ صادق – علیه‏السّلام – نیز روایت شده است که فرمودند: «مَن حَفِظَ مِن أَحادیثِنا أَربَعینَ حَدیثًا بَعَثَهُ اللّهُ یَوْمَ القیامةِ عالِمًا فَقِیهًا»(3) (یعنی: هرکه از أحادیثِ ما چهل حدیث حفظ کُنَد، خداوند در روزِ رستاخیز او را دانشور و فَقیه [=دین‏شناس] برانگیزَد).

این مضمون میانِ خاصّه و عامّه، مشهورِ مُستَفیض، و به قولی: مُتَواتِر، است.(4)

در این باره که «حفظ» در اینجا به چه معناست، نظرهایِ مختلفی إبراز گردیده. به قولی، مراد، همان از بر کردن و به خاطر سپردن است که در میانِ محدِّثانِ روزگارِ قدیم معهود و متعارف بوده، و به نقشِ در خَواطِر، بیش از رسمِ در دفاتر، اهتمام می‏کرده‏اند. به قولِ دیگر، مراد، حَراست از انِدِراس و جلوگیری از نابودی است که طُرُقِ مختلفِ حفظ را – أعمّ از به خاطر سپردن و نوشتن و نقل میانِ مردم ولو آنکه از رویِ مکتوب باشد – دربرمی‏گیرد. به قولِ دیگر، مُراد نقلِ حدیث به یکی از وجوهِ مُقَرَّرِ آن (یعنی: طُرُقِ هشتگانه موردِ اعتنایِ أهلِ درایه در بابِ روایتِ حدیث) است.(5)

خَبیرِ فنِّ حدیث، مولانا علّامه محمّدباقرِ مجلسی – أَعْلَی اللّهُ مَقامَهُ الشَّریف -، می‏فرماید: حق آن است که حفظ را مراتبی است. ثوابِ حفظ نیز به حَسَبِ مراتبِ آن متفاوت است. یکی از مراتبِ حفظ، همانا حفظِ لفظ است – خواه در خَواطِر باشد و خواه در دَفاتِر – و تصحیحِ لفظ و استجازه و إجازه و روایتِ لفظِ حدیث. مرتبتِ دوم، حفظِ معانیِ حدیث و اندیشیدن در دقائقِ آن و استنباطِ حکم و معارف از أحادیث است. مرتبتِ سوم، حفظ و پاسداشتِ حدیث از راهِ عَمَل بدان و موردِ توجّه و تَنَبُّه قراردادنِ آن است.(6)

علّامه مجلسی – رَفَعَ اللّهُ دَرَجَتَه – خاطرنشان می‏فرماید که ظاهرِ بیشترینه أخبار، نشانگرِ تخصیصِ این أحادیثِ چهلگانه به أمورِ دین از أصولِ عقائد و عباداتِ قَلْبی و بَدَنی است، و نه أعمّ از این معانی و دیگر مسائلِ مُعاملات و أحکام؛ بلکه از بعضِ أخبار برمی‏آید که أحادیثِ چهلگانه مزبور باید جامعِ أُمّهاتِ عقائد و عبادات و خِصالِ ارجمند و کردارهایِ نیکو باشد.(7)

علّامه مجلسی – نَوَّر اللّهُ مَرقَدَهُ الشَّریف – مراد از «فقیه» و دانشور برانگیخته‏شدنِ حافظِ چهل حدیث را نیز، این می‏دانَد که خداوند او را مُوَفَّق می‏دارَد تا از فقیهانِ عالِمِ عامِل شود؛ احتمالِ دیگر آنکه خداوند هرچند که حافظِ چهل حدیث از فقیهان نباشد، او را به سببِ تَشَبُّه به ایشان، در زمره فقیهان برمی‏انگیزَد. «فقیه» نیز در أخبار غالبًا بر عالِمِ عامِلی إطلاق می‏شود که به عیوب و آفاتِ نفس بَصیر، در بابِ دنیا تارِک و زاهد، و در بابِ نَعیمِ أُخرَوی و قُرب و وصالِ خداوند راغِب و مشتاق است.(7) بلکه مُراد از «فِقْه» در قرآن و حدیث، غالبًا بصیرت در علمِ دین است(8)، و علمِ دین – به قراری که گفته‏اند – علمِ أُخرویِ کمالی است، یعنی دانشی که آدمی در نشأه أُخروی از رهگذرِ آن به کمالات می‏رسد و در دنیا با عقیده و عَمَل به آن راهِ سعادتِ أُخروی را می‏پویَد.(9)

بعضی خاطرنشان کرده‏اند حدیثِ مشهورِ «مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَهُوَ مِنْهُمْ» (یعنی: هرکه به کسانی مانندگی جُست، از ایشان است)، مُؤَیِّد و مُصَدِّقِ حدیثِ موردِ بحثِ ماست؛ چرا که حفظِ أحادیث، پیشه فقیهان و دینْ‏شناسانِ أُمّت است که در استدلال بر مسائل و أدایِ مواعظ و نصایح از آن بهره می‏بَرَند، و کسی که به حفظِ أحادیث مُبادَرَت می‏کُنَد بدیشان مانندگی جُسته است و به مُقتَضایِ حدیثِ مذکور از ایشان خواهد بود (و در زمره ایشان محشور خواهد گردید).(10)

از شافعی و أحمد بنِ حنبل نقل شده که مقصودِ رسولِ خدا – صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ

آلِه – از چهلْ‏حدیث در روایتِ «مَنْ حَفِظَ…»، چهل حدیث در فضائلِ أمیرِمؤمنان علی – علیه‏السّلام – است؛ همچُنین نقل گردیده است که بعضِ عالمانِ أهلِ تسنّن در خواب به شَرَفِ زیارتِ رسولِ خدا – صَلَّی اللّهُ عَلَیه وَ آلِه – رسیدند و آن بزرگوار سخنِ شافعی را تأیید فرمود.(11)

یکی از عالمانِ معاصِر احتمال داده است این قولِ بعضِ أهلِ سنّت که حدیثِ موردِ بحث را، به رَغمِ کَثرتِ نقلها و منابع و تَواتُرِ مضمونش، ضعیف – و حتّی در یک قول: موضوع – دانسته‏اند، ناشی از گرایش به خودداری از نقلِ فضائلِ أمیرِمؤمنان – علیه‏السّلام – باشد.(12)

این احتمال بسیار بعید است. بویژه ازآن‏رویْ که در میانِ عالمانِ شیعه نیز إصراری بر صحّتِ طریقِ حدیثِ مذکور نیست؛ محقِّقِ بزرگواری چون ملّا إسماعیلِ خواجوئی – قُدِّسَ سِرُّه – از ضعفِ سَنَدِ این حدیث سخن رانده و شهرتِ آن را میانِ عامّه و خاصّه سببِ جُبرانِ ضعف شمرده.(13)

آری، این در حالی است که بعضِ عُلَمایِ شیعه نیز از صحّتِ آن سخن گفته‏اند(14)؛ و العِلْمُ عِندَ اللّه.

به هر رویْ، حدیثِ مشهورِ «حفظِ چهل حدیث»، سنّتِ نگارشیِ ویژه‏ای پدید آورْد و عالمانِ بزرگی از شیعه و سُنّی به نگارشِ کتابهائی مشتمل بر چهل حدیث روی آوردند که گاه فقط بر نُصوصِ أحادیثِ چهلْگانه اشتمال داشت و گاه شرح و توضیح و حتّی ترجَمه أحادیث را نیز در برمی‏گرفت. این کتابها را در زبانِ عربی غالبًا «کتاب الأربعین» یا «الأَربعون حَدیثًا» خوانده‏اند و در فارسیِ «چهل‏حدیث» و «أَربعین».

قدیمترین چهلْ‏حدیث‏هائی که می‏شناسیم علی‏الظّاهر در نیمه نخستِ سده سومِ هجری (همزمان با تدوینِ حدیثنامه‏هایِ ششگانه أهلِ سُنَّت موسوم به «صحاحِ

سِتّه»(15) (پدید آمده‏اند: یکی به تدوینِ أحمدبن حربِ نیشابوری (درگذشته به 234 ه. ق.)؛ دیگری به تدوینِ أبوالحسنِ طوسی (محمّد بن أسلمِ کندی / درگذشته به 242 ه. ق.) که از ثِقاتِ محدِّثانِ خُراسان به شمار می‏رفته؛ و….(16)

پَسان‏تر چهلْ‏ حدیثْ‏ نویسی متداول‏تر شد و چهلْ‏حدیث‏هائی در موضوعاتِ گوناگون به قلم آمد، تا جائی که شمارِ چهلْ‏حدیث‏ها در سده ششم از چهل کتاب می‏گذرد. در تألیفاتِ أحمد بن عبدوس بن کاملِ سلمیِ سرّاجِ بغدادی (درگذشته به 293 ه. ق.) کتابی به نامِ کتاب الأربعین من مسانید المشایخ العشرین عن أصحاب الأربعین آمده است که می‏نُمایَد چهلْ‏حدیثْ‏نویسی در همان سده سوم شکوفا شده بوده و شگفت نیست اگر در تألیفاتِ عبداللّه بن جعفرِ قُشَیْری (درگذشته به 533 ه. ق.) به کتاب الأربعین مِن مَسانید المشایخ العشرین مِن الأصحاب الأربعین من العوالی باز خوریم.(17)

در نگارشهایِ دانشورِ بزرگِ شیعی، شیخ منتجب‏الدّین بن بابویه (درگذشته به سالِ 585 ه. ق.)، کتابی به نامِ الأربعون حدیثًا من الأربعین عن الأربعین فی فضائلِ أمیرِالمؤمنین (علیه‏السّلام) هست که نشان می‏دهد چهلْ‏حدیثْ‏نویسی واردِ مراحل فنّی شده و چهل حدیث در موضوعِ خاصّ (در اینجا: فضائلِ أمیرالمؤمنین علی علیه‏السّلام) به نقل از چهل تن از مشایخِ حدیث در یک کتاب گِرد آمده.(18)

در میانِ چهلْ‏حدیث‏هائی که عالمانِ بزرگِ شیعه نوشته‏اند، چهل‏حدیث‏هایِ شهیدِ أَوَّل و علّامه مجلسی و شیخ بهاءالدّین‏محمّدِ عامِلی و ابنِ زُهْره حَلَبی – رضوانُ اللّهِ علیهم أجمعین – اشتهار و تداولِ بیشتری داشته است.

شمارِ کتابهایِ چهلْ‏حدیثِ تألیف‏شده در تمدّنِ إسلامی را تا «هزار» گفته‏اند و این با توجّه به رَوائیِ سنّتِ چهلْ‏حدیثْ‏نگاری و کَثرتِ کتابهایِ مفقود و یا همچُنان ناشناخته مسلمانان قابلِ استبعاد نیست. آنچه از چهل‏حدیث‏ها در کتابخانه‏ها هست و در فَهارس و مُؤَلَّفات یاد شده، شاید به سیصد برسد. تنها حدود صد چهلْ‏حدیث در

کشف‏الظُّنون و ذیلِ آن و صد چهلْ‏حدیث در الذّریعه یاد شده است.(19)

بسیاری از چهلْ‏حدیثْ‏نگارانِ مسلمان، موضوعِ خاصّی را برایِ گِردآوردنِ أحادیثِ چهلْگانه مَدِّ نظر قرار داده‏اند؛ موضوعاتی چون فَضائل و مناقبِ أهلِ بیتِ پیامبر – علیه و علیهم السّلام – (به طورِ عام)، فضائل و مناقبِ أمیرالمؤمنین علی – علیه‏السّلام – (به طورِ خاصّ)، أصولِ دین، جِهاد، زُهد، پاره‏ای از فروعِ عبادات و معاملات، و….(20) مَهدویّت نیز یکی از موضوعهائی بود که چهلْ‏حدیثْ‏نگاران، از شیعه و سُنّی، بدان پرداختند.

پاره‏ای از چهلْ‏حدیثْ‏هایِ کهن که درباره حضرتِ مهدی – علیه‏السّلام – و موضوعِ مَهدویّت و غَیبت و ظُهورِ آن دادگسترِ زمین و زمان فراهم آمده است، از این قرار می‏باشد:(21)

1. الأربعونَ حدیثًا فی المَهدی / حافظ أبونُعَیم أحمد بن عبداللّهِ اصفهانی (درگذشته به سالِ 430 ه. ق.).

2. الأربعونَ حدیثًا فی المَهدی / حافظ أبوالعلاءِ همدانی (درگذشته به سالِ 569 ه. ق.).

3. الأربعون حدیثًا فی المَهدی / سراج‏الدّینِ بغدادیِ قزوینی (سده ششم).

4. کفایةُالمُهْتَدی فی معرفةِ المَهدی / سیّد محمّدِ میرلوحی (درگذشته پس از 1085 ه. ق.).

5. کشف الحقّ / میرمحمّدصادقِ خاتون‏آبادی (درگذشته به سالِ 1272 ه. ق.).

شماری از متأخّران و همروزگارانِ ما نیز به تدوین و تألیفِ چهلْ‏حدیثْ‏هائی در همین راستا إقدام کرده‏اند(22)؛ که الأَربعونَ حَدیثًا فی مَن یَمْلَأُ الأَرضَ قِسطًا و عَدْلًا(23) از این شمارست.

1) مُنْیَةُالمُرید، تحقیق المختاری، ص 371.

2) درباره حرفِ «عَلَی» در عبارتِ «مَن حَفِظَ علی أُمَّتی…» آراءِ مختلفی طرح گردیده (نگر: مرآةالعقول، 166:1). ترجَمه ما بِنا بر آنست که «عَلَی» به معنایِ لامِ جَرّ باشد «أی: حَفِظَ لِأَجلهم».

3) مرآةالعقول، 165:1.

4) نگر: مرآةالعقول، 165:1.

5) نگر: مرآةالعقول، 165:1 و 166.

6) نقل به مضمون از: مرآةالعقول، 166:1 و 178 – 176.

7) نقل به مضمون از: مرآةالعقول، 166:1.

8) نگر: الوافی، ط. مکتبة الإمام‏أمیرالمؤمنین علیه‏السّلام، 128:1.

9) نگر: الوافی، همان طبع، 125:1 و 128.

10) نگر: شرحِ أَربعینِ شیخ بهائی، افست از رویِ چاپِ سنگی، ص 36 و 37.

11) نگر: بیست مقاله، رضا استادی، چ1، دفترِ انتشاراتِ إسلامی، 1374 ه. ش.، ص 87 و 92.

12) نگر: همان، ص 87.

13) محقّقِ خواجوئی – قَدَّسَ اللّهُ رُوحَه العَزیز – را در بابِ روایتِ حفظِ چهل حدیث، و طُرُق و رجال و دلالتِ آن، گفتاری درازدامن است. نگر: الأربعونَ حدیثًا، الخواجوئی، تحقیق السّیّد مهدیّ الرّجائی، منشورات مکتبة المرحوم آیةاللّه الصّدر الخادمی (قُدِّسَ سِرُّه) ط. 1و 1412 ه. ق.، صص 9 – 4.

14) الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة، ط. دارالأضواء، 409:1.

15) این که گفتیم: «موسوم به صحاحِ سِتّه»، از آنجاست که شیعیان – و حتّی بسیاری از عالمانِ أهلِ تسنّن – به «صحیح»بودنِ جمیعِ أحادیثِ شش کتابِ مذکور قائل نیستند؛ لذا إطلاقِ لفظِ «صحیح» را بر این کتابها روا نمی‏دانیم؛ مبادا که مایه اشتباه شود و نوعی خَستوئی تلقّی گردد!.

16) نگر: تاریخِ حدیث، کاظمِ مدیرشانه‏چی، ص 187.درباره این دو محدِّث خُراسانی، نگر: شَذَراتُ الذَّهَبِ ابن العماد، ط. دارالکتب العلمیّة، 80:2 و 100.

17) نگر: تاریخِ حدیث، مدیرشانه‏چی، 187 و 188.

18) نگر: تاریخِ حدیث، مدیرشانه‏چی، ص 188.

19) نگر: بیست مقاله، استادی، ص 89.

20) نگر: مجلّه علومِ حدیث، ش 18، ص 159 (از مقاله أربعینیّات در فضایل أمیرِمؤمنان علیه‏السّلام به قلمِ ع. باقریِ بیدهندی).

21) نام و نشانِ این چهلْ‏حدیث‏ها برگرفته است از: کتابنامه حضرتِ مَهدی علیه‏السّلام، علی‏أکبرِ مهدی‏پور، 2 ج، 1375 ه. ش. / 1417 ه. ق.؛ و: الذّریعة إلی تصانیف الشّیعة.

22) از برایِ چهلْ‏حدیث‏هائی که متأخّران و همروزگارانِ ما نوشته‏اند رجوع بفرمائید به: کتابنامه حضرتِ مَهدی علیه‏السّلام، علی‏أکبرِ مهدی‏پور.

23) این کتاب تاکنون در کتابشناسیها و نوشتارهایِ مختلفی موردِ یاد کرد قرار گرفته است؛ از جمله: کتابنامه حضرتِ مَهدی علیه‏السّلام (علی‏أکبرِ مهدی‏پور، 74:1)؛ معجم ما کتب…، عبدالجبّار رفاعی؛ معجم التّراث الکلامی (211:1 و 212)؛ چهلْ‏حدیث پیرامونِ یوسف زهراء (س)؛ بیست‏مقاله (استادی)؛ تُراثُنا (221:22).نامِ مؤلّف در بیست‏مقاله‏یِ آیةاللّهِ استادی (چ1، ص 118) «حاج‏شیخ موسی نجفی» ذکر شده که نادرست است و درستِ آن «حاج‏شیخ هادی نجفی» است.