«عن الشّیخِ الصَّدوقِ أَحْمَدَ بنِ إسحاقَ بنِ سَعْدٍ الأَشْعَریّ – رَحِمَهُ اللّه – أَنَّهُ جاءَه بَعْضُ أَصْحابِنا یُعْلِمهُ أَنَّ جَعْفَرَ بْنَ عَلیٍّ کَتَبَ إِلَیْهِ کِتابًا یُعَرِّفهُ فیه نَفْسَه، وَ یُعْلِمهُ أَنَّهُ القَیِّمُ بَعْدَ أَخِیه، وَ أَنَّ عِنْدَهُ مِنْ عِلْمِ الحَلالِ وَ الحَرامِ مَا یُحْتاجُ إِلَیْه وَ غَیْر ذلِکَ مِنَ العُلُومِ کُلِّها.
قالَ أَحْمَدُ بنُ إِسحاقَ: فَلَمَّا قَرَأْتُ الکِتابَ کَتَبْتُ إِلَی صاحِبِالزَّمان – عَلَیْهِ السَّلام – وَ صَیَّرتُ کِتابَ جَعْفَرٍ فی دَرْجِهِ، فَخَرَجَ الجَوابُ إِلیَّ فی ذلِکَ:
بِسمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم
أَتانی کِتابُکَ – أَبْقاکَ اللّهُ! – وَ الْکتابُ الَّذی أَنْفَذْتَهُ دَرْجَهُ، و أَحاطَتْ مَعرِفَتی بِجَمیعِ ما تَضَمَّنَهُ عَلَی اخْتِلافِ أَلْفاظِهِ، و تَکَرُّرِ الخَطَأِ فیه، وَ لَوْ تَدَبَّرْتَهُ
لَوَقَفْتَ عَلی بَعْضِ ما وَقَفْتُ عَلَیْهِ مِنْه.
وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمینَ حَمْدًا لا شَرِیکَ لَهُ عَلی إِحسانِهِ إِلَیْنا وَ فَضْلِهِ عَلَیْنا؛ أَبَی اللّهُ – عَزَّ وَ جَلّ – لِلْحَقِّ إِلَّا إِتْمامًا، وَ لِلباطِلِ إِلَّا زُهُوقًا، وَ هُوَ شاهِدٌ عَلَیَّ بِما أَذْکُرُه، وَ لی عَلَیْکُم بِما أَقُولُه، إِذَا اجْتَمَعْنا لِیَوْمٍ لَا رَیْبَ فیهِ وَ یَسْأَ لُنا عَمّا نَحْنُ فیهِ مُخْتَلِفُون.
إنَّهُ لَمْ یَجْعَلْ لِصاحِبِ الکِتَابِ عَلَی المَکتُوبِ إِلَیه وَ لَا عَلَیْکَ وَ لَا عَلی أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ جَمیعًا إِمامَةً مُفْتَرَضَةً، و لا طاعَةً و لا ذِمَّةً، وَ سَأُبَیِّنُ لَکُمْ جُمْلَةً تَکْتَفُونَ بِهَا إِنْ شَاءَ اللّهُ تَعالی.
یا هذا! – یَرْحَمُکَ اللّهُ! – إِنَّ اللّهَ تَعالی لَمْ یَخْلُقِ الْخَلْقَ عَبَثًا، وَ لا أَهْمَلَهُمْ سُدًی، بَلْ خَلَقَهُمْ بِقُدْرَتِهِ وَ جَعَلَ لَهُمْ أَسْماعًا و أَبْصارًا وَ قُلوبًا وَ أَلبابًا، ثُمَّ بَعَثَ إِلَیْهِمُ النَّبِیِّینَ – عَلَیْهِمُ السَّلام – مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ، یَأْمُرُونَهُمْ بِطاعَتِهِ وَ یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ مَعْصِیَتِهِ، وَ یُعَرِّفُونَهُمْ ما جَهِلُوهُ مِنْ أَمْرِ خالِقِهِمْ وَ دِینِهِمْ، وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِمْ کِتابًا وَ بَعَثَ إِلَیْهِمْ مَلائِکَةً؛ بایَنَ(1) بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ مَنْ بَعَثَهُمْ إِلَیْهِمْ بِالْفَضْلِ الَّذِی جَعَلَهُ لَهُمْ عَلَیْهِمْ، وَ ما آتاهُم مِنَ الدَّلائِلِ الظّاهِرَةِ، وَ الْبَراهِینِ الباهِرَةِ، وَ الْایاتِ الْغالِبَة؛ فَمِنْهُمْ مَنْ جَعَلَ النّارَ عَلَیْهِ بَرْدًا وَ سَلامًا وَ اتَّخَذَهُ خَلیلًا، وَ مِنْهُمْ(2) مَنْ کَلَّمَهُ تَکْلِیمًا وَ جَعَلَ عَصاهُ ثُعْبانًا مُبِینًا، وَ مِنْهُمْ مَنْ أَحْیَی الْمَوْتی بِإِذْنِ اللّهِ، وَ أَبْرَأَ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِ اللّهِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ عَلَّمَهُ مَنْطِقَ الطَّیْرِ و أُوتِیَ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ، ثُمَّ بَعَثَ مُحَمَّدًا – صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ – رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ، وَ تَمَّمَ بِهِ نِعْمَتَهُ، وَ خَتَمَ بِهِ أَنبِیاءَهُ، وَ أَرْسَلَهُ إِلَی النّاسِ
کافَّةً، وَ أَظْهَرَ مِنْ صِدْقِهِ ما أَظْهَرَ، وَ بَیَّنَ مِنْ آیاتِهِ وَ عَلاماتِهِ ما بَیَّنَ، ثُمَّ قَبَضَهُ – صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه – حَمیدًا فَقیدًا سَعیدًا، وَ جَعَلَ الْأَمْرَ بَعْدَهُ إِلی أَخِیهِ و ابْنِ عَمِّهِ وَ وَصِیِّهِ وَ وارِثِهِ عَلیِّ بْنِ أَبیطالِبٍ – علیه السّلام – ثُمَّ إِلَی الْأَوْصِیاءِ مِنْ وُلْدِهِ واحِدًا واحِدًا، أَحْیَی بِهِمْ دِینَه، وَ أَتَمَّ بِهِمْ نُورَه، وَ جَعَلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ إِخْوانِهِمْ و بَنِیعَمِّهِمْ وَ الْأَدْنَیْنِ فَالْأَدْنَیْنِ مِنْ ذَوِی أَرْحامِهِمْ فُرقانًا بَیِّنًا، یُعْرَفُ بِهِ الحُجَّةُ مِنَ الْمَحْجُوجِ، وَ الإِمامُ مِنَ الْمَأْمُومِ، بِأَنْ عَصَمَهُمْ مِنَ الذُّنُوب، وَ بَرَّأَهُمْ مِنَ الْعُیُوبِ، وَ طَهَّرَهُمْ مِنَ الدَّنَسِ، وَ نَزَّهَهُمْ مِنَ اللَّبْسِ، وَ جَعَلَهُم خُزَّانَ عِلْمِهِ، وَ مُسْتَوْدَعَ حِکْمَتِهِ، وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ، وَ أَیَّدَهُمْ بِالدَّلائِل، وَ لَوْلا ذلِکَ لَکانَ النّاسُ عَلی سَواءٍ وَ لَادَّعَی أَمْرَ اللّهِ – عَزَّ وَ جَلّ – کُلُّ أَحَدٍ، وَ لَما عُرِفَ الحَقُّ مِنَ الباطِل، وَلا العالِمُ مِنَ الجاهِل.
وَ قَدِ ادَّعَی هذَا الْمُبْطِلُ الْمُفْتَرِی عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ بِمَا ادَّعاه، فَلَا أَدْرِی بِأَیَّةِ حالَةٍ هِیَ لَهُ رَجاء أَن یتمَّ دَعْواه؟! أَبِفِقْهٍ فی دینِ اللّه؟! فَوَاللّهِ ما یَعْرِفُ حَلَالًا مِنْ حَرامٍ وَ لایُفَرِّقُ بَیْنَ خَطَإٍ و صَوابٍ! أَمْ بِعِلْمٍ؟! فَما یَعْلَمُ حَقًّا مِن باطِلٍ، وَ لا مُحْکَمًا مِن مُتَشابِهٍ وَ لا یَعْرِفُ حَدَّ الصَّلاةِ وَ وقتَها! أَمْ بِوَرَعٍ؟! فَاللّهُ شَهیدٌ عَلی تَرْکِهِ الصَّلاةَ الْفَرْضَ أَربَعینَ یَوْمًا یَزْعَمُ ذلِکَ لِطَلَبِ الشَّعْوَذَةِ، وَ لَعَلَّ خَبَرَهُ قَدْ تَأَدَّی إِلَیْکُم، وَ هاتیکَ ظُرُوف مُسْکره مَنْصُوبَة و آثار عِصْیانِه لِلّهِ – عَزَّ وَ جَلّ – مَشْهُورَة قائِمَة! أَمْ بِآیَةٍ؟! فَلْیَأْتِ بِها! أَمْ بِحُجَّةٍ؟! فَلْیُقِمْها! أَمْ بِدلالَةٍ؟! فَلْیَذْکُرْها!
قَالَ اللّهُ – عَزَّ وَ جَلّ – فی کِتابِه: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ – حم – تَنْزیلُ الکِتابِ مِنَ اللَّهِ العَزیزِ الحَکِیمِ – مَا خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمآ إِلَّا
بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ الَّذینَ کَفَروا عَمَّآ أُنْذِرُوا مُعْرِضُون – قُلْ أَرَأَیْتُم ما تَدعُونَ مِن دونِ اللَّهِ أَرُونی ماذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونی بِکِتابٍ مِن قَبْلِ هذآ أَوْ أَثارَةٍ مِن عِلْمٍ إن کُنتُم صادِقینَ – وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّن یَدْعُو مِنْ دونِ اللّهِ مَن لایَستَجِیبُ لَهُ إِلَی یَوْمِ القِیامَةِ و هُم عَن دُعآئِهِمْ غافِلونَ – وَ إِذا حُشِرَ النّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْدآءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرین».(3)
فَالْتَمِسْ – تَوَلَّی اللّهُ تَوفیقَک! – مِنْ هذَا الظّالِمِ ما ذَکَرْتُ لَکَ وَ امْتَحِنْهُ وَ سَلْهُ عَنْ آیَةٍ مِن کِتابِ اللّهِ یُفَسِّرها، أَوْ صَلاةٍ فریضةٍ یُبَیِّن حُدُودَها وَ ما یَجِبُ فیها، لِتَعْلَمَ حالَهُ و مِقْدارَهُ وَ یَظْهَرَ لَکَ عَوارُهُ و نُقْصانُهُ وَ اللّهُ حَسِیبُه.
حَفِظَ اللّهُ الحَقَّ عَلی أَهْلِهِ و أَقَرَّهُ فی مُستَقَرِّهِ وَ قَدْ أَبَی اللَّهُ – عَزَّ وَ جَلّ – أَنْ تَکُونَ الْإِمامَةُ فی أَخَوَیْنِ بَعْدَ الْحَسَنِ و الْحُسَیْنِ – عَلَیْهِمَا السَّلام – وَ إِذا أَذِنَ اللّهُ لَنا فِی الْقَوْلِ ظَهَرَ الحَقُّ وَ اضْمَحَلَّ الباطِلُ وَ انْحَسَرَ عَنْکُمْ.
وَ إِلَی اللّهِ أَرْغَبُ فِی الکِفایَةِ وَ جَمیلِ الصُّنْعِ وَ الوِلایَةِ.
وَ حَسْبُنَا اللّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ، وَ صَلَّی اللّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد.»(4)
(یعنی:
از شیخِ صَدوق، أحمد بن إسحاق بن سَعْدِ أَشْعَری – که خدایش رحمت کُناد – منقول است که یکی از شیعیانِ إمامی به سُراغش آمد تا به وی خبر دهد جعفر بن علی نامهای به او نوشته است تا خود را در آن به وی بشناساند و خبر دِهد که پس از برادرش، متولّیِ أمر، اوست، و هرچه از علمِ حلال و حرام موردِ نیازست و جُز آن از جمیعِ علوم، نزدِ وی است.
أحمد بن إسحاق گفت: چون آن نامه را خواندم، نامهای به صاحبالزَّمان – عَلَیْهِالسَّلام – نوشتم و نامه جعفر را در میانِ نامه خویشتن نهادم. پس در این باره چُنین به من پاسخ رسید:
به نامِ خداوندِ بخشنده مهربان
نامه تو – که خدایت پایدار داراد! – و آن نامه که در میانِ آن نهاده بودی برسید و با همه اختلافِ ألفاظ و تَکرارِ خطا در آن، از همه مضمونش آگاه شدم. تو هم اگر در آن تدبّر کرده بودی، پارهای از آنچه را من دانستم، درمییافتی.
خداوند، پروردگارِ جهانیان، را سپاس و ستایشِ فراوان که او را بر نیکوئیاش به ما و دِهِش وی بر ما هَنبازی نباشد. خداوند از برایِ حق جُز تمامتیافتن را خوش ندارَد و از برایِ باطل جُز نابودی را، و او هنگامی که در روزی گُمانْناپذیر گِرد آئیم، درباره آنچه یاد میکنم، بر من، و درباره آنچه میگویم، از برایِ من، بر شما، گواه است، و از ما درباره آنچه در آن اختلاف میکنیم پُرسش میفرماید.
او از برایِ صاحبِ این نامه، نه بر کسی که نامه بدو نوشته شده و نه بر تو و نه بر أحدی از جمیعِ مردمان، پیشوائیِ واجب و یا طاعت و یا ذِمَّت قرار نداده است. برایِ شما لَختی را تبیین خواهم کرد که – إِن شاءَ اللّهُ تعالی – بدان بسنده میکنید.
فلانی! – خدایت رحمت کُناد! – خدایْ تعالی خَلْق را بیهوده نیافریده و به حالِ خود رها نکرده است، بلکه ایشان را به قدرتِ خویش آفریده و از برایِ ایشان گوش و چشم و دل و خِرَد قرار داده است. آنگاه پیامبران را به تبشیر و إِنذار برانگیخته که ایشان را به طاعتِ وی فرمان دِهَنْد و از معصیتش نَهی کُنَند و آنچه درباره آفریدگارشان و دینشان ندانستهاند به ایشان بشناسانند، و بر ایشان کتابی فرو فرستاد و فرشتگانی را به سویشان روانه کرد. میانِ ایشان «یعنی: پیامبران – علیهمالسّلام» و کسانی که ایشان را به سویشان برانگیخت «یعنی: مردمِ عادی» با فضلی که
ایشان را بر آنان نهاد و دلائلِ آشکار و بَراهینِ تابناک و نشانههایِ پیروزمندی که به ایشان داد، فرق گذاشت. چه، از ایشان است، کسی که آتش را بر او سرد و بیگَزَنْد ساخت و او را دوست گرفت، و کسی که با او «بیمیانجی» سخن گفت و عصایِ او را به صورتِ اژدهائی آشکار درآورْد، و کسی که به إِذنِ خداوند مُردگان را زنده کرد و نابینایِ مادرزاد و پیس را به إِذنِ خداوند تَندُرُست گردانید، و کسی که زبانِ پرندگاناش درآموخت و همه چیز داده شد.
آنگاه محمّد – صَلَّی اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِه – را به عنوانِ رحمتی از برایِ جهانیان برانگیخت و نعمتِ خود را با او تمام کرد و پیامبرانش را به وی ختم نمود و او را به سویِ همه مردمان فرستاد، و بدانسان که شد و رخداد صِدْقِ او را آشکار و آیات و علاماتِ خویش را تبیین فرمود. آنگاه پیامبر – صَلَّی اللّهُ عَلَیهِ وَ آلِه – را سُتوده و نیکبخت به آن جهان بُرد و دلها داغدار شد و پس از وی کار را به برادر و پسرِ عمّ و وصیّ و وارِثش، علیّ بنِ أبیطالب – علیه السّلام -، و سپس به أوصیائی که از فرزندانِ اویند، یکی پس از دیگری، سپُرْد. به وسیله ایشان دینِ خود را زنده کرد و فروغِ خویش را تمام گردانید و میانِ ایشان و برادران و عَموزادگان و دیگر خویشاوندانِ دورتر و دورترِ ایشان تفاوتی آشکار نهاد که حُجَّت از مَحْجُوج(5) و إمام از مأموم بدان بازشناخته میشود. بدین ترتیب که ایشان را از گناهان معصوم و از عُیوب مُبَرّی و از ریم(6) مُطَهَّر و از اشتباه مُنَزَّه ساخته و گنجورانِ دانشِ خویش و ودیعتگاهِ حکمتِ خود و جایگاهِ سِرّش قرار داده و با دلائل یاریشان کرده است. اگر چُنین نبود، مردمان یکسان میبودند و هر کسی مُدَّعیِ أَمرِ خدایْ – عَزَّ و جَلّ – میشد، و نه حق از باطل و نه عالِم از جاهل بازشناخته نمیآمد.
این باطلاندیشِ دروغْ بَنْد بر خداوند، با آنچه مدّعیاش شده، ادّعایِ دروغ کرده است، و نمیدانم به چه صورتی امید دارد مدّعایش به مقصود رسد؟! آیا به واسطه
شناختی در بابِ دینِ خدا؟! که به خدا قَسَم هیچ حلالی را از حرام باز نمیشناسد و میانِ خطا و صواب فرق نمینهد! یا به واسطه معلوماتی؟! که البتّه هیچ حقّی را از باطل و هیچ مُحْکَمی را از مُتشابه بازنمیدانَد و از حدِّ نماز و وقتِ آن نیز آگاه نیست! یا به پارسائیی؟! که خدا گواه است او نمازِ واجب را چهل روز ترک کرده بود و به پندارِ خود با این کار در پیِ تردستی بود، و چه بسا خبرِ آن به شما رسیده باشد؛ آن ظرفهایِ مُسکِرِ او برپاست و آثارِ سرپیچیاش از فرمانهایِ خدایْ – عَزَّ وَ جَلّ – مشهور و برجا! یا به آیهای؟! که باید بیارَدَش! یا به حجّتی؟! که باید إقامه کُنَد! یا به دلالتی؟! که باید خاطرنشان نماید!
خدایْ – عَزَّ وَ جَلّ – در کتابِ خود گفته است: «به نامِ خداوندِ بخشنده مهربان – حا. میم. – فروفرستادنِ این کتاب از خدایِ پیروزمندِ استوارکار است – آسمانها و زمین و آنچه را در میانشان است، جُز به حق و سررسیدی مُعَیَّن نیافریدیم، و کسانی که کُفْر وَرزیدند از آنچه بدان بیم داده شدند رویگرداناند – بگو: آیا آنچه را جُز خداوند میخوانید دیدهاید؟ به من نشان دهید که از زمین چه آفریدهاند؟ یا ایشان را در آسمانها هَنْبازی هست؟ اگر راستگو هستید، برایِ من کتابی از پیش از این یا نشانهای از دانشی بیاورید – کیست گمراهتر از آنکس که کسی جُز خداوند را میخوانَد که تا روزِ رستاخیز پاسخش ندهَد، و آنان خود از خواندنِ ایشان غافلاند – و چون مردمان گِردآوردهشوند، ایشان را دشمن باشند و از پَرَستِششان بیزار باشند».
پس تو – که خداوند کامیابت بداراد! – آنچه را با تو گفتم از این ستَمْران بخواه و بیازْمایَش و از او درباره آیهای از کتابِ خدا پُرسش کُن که تفسیرش کند، یا درباره نمازی واجب که حدودِ آن را و آنچه را در آن واجب است تبیین نماید؛ تا حال و پایگاهش را بدانی و کاستی و کمبودش برایت آشکار شود، و خداوند او را بسنده است.
خداوند حق را از برایِ أهلِ آن پاس داشته و در جایگاهِ خود استقرار بخشیده است، و خدایْ – عَزَّ وَ جَلّ – نپسندیده که پس از حَسَن و حُسَیْن – عَلَیْهِمَا السَّلام – إمامت در دو برادر باشد. آنگاه که خداوند ما را إِذنِ سخن دهد حق آشکار میشود و باطل ناپدید میگردد و از شما دست برمیدارَد.
کفایت و کردارِ نیکو و ولایت را از خدا مسألت دارم.
و خداوند ما را بس است و نیکوکارسازی است. و درودِ خداوند بر محمّد و خاندانِ محمّد باد!).
1) «در متنِ عربیِ چهلحدیث، و در مأخذِ آن – یعنی: الغیبهیِ طوسی، ط. مکتبة نینوی الحدیثة -، «یأتین» است؛ که به پندارِ راقمِ این سطور معنایِ روشن و معقولی ندارد.در مقابل، در الاِحتجاجِ طَبْرِسی (ط. أعلمی، ص 408)، «باین» آمده است، و ما همین ضبط را در متن بیاوردیم.در چاپِ جدیدِ الغیبهیِ طوسی (ط. مؤسّسة المعارف الإِسلامیّة، ص 288) اگرچه در متن «یأتین» ضبط شده، در هامش، ضبطِ سه دستنوشت از نسخههایِ موردِ رجوعشان را «بائن» گزارش کردهاند؛ فَتأَمَّل.این کاربُردِ «بایَنَ» سنجیدنی است با کاربُردِ «مُبایَن» (اسمِ مفعولِ «بایَنَ») در عبارتی از نهجالبلاغهیِ شریف:«… و مُبایَنٌ بَیْنَ مَحارِمِه…» (یعنی:… در قرآن میانِ کارهایِ حرام فرق گذاشته شده : نگر: نهجالبلاغه، ترجَمه علیأصغرِ فقیهی، ص 24)».
2) «در متنِ عربیِ چهلحدیث و مأخذِ آن – یعنی: الغیبهیِ طوسی، ط. مکتبة نینوی الحدیثة (ص 175) – «منه» است».
3) «س 46 (الأَحْقاف)، ی 6 – 1».
4) الغیبةِ شیخ / 176 – 174 «و نگر: الاِحتجاجِ طَبْرِسی، ط. أعلمی، ص 468 و 469؛ و: مَعادِن الحکمة، 2 : 278 – 275؛ و: بحارالأنوار (ط. 110 جلدی) 53 : 196 – 193 (به نقل از الغیبة).در شرح و ترجمه اِحتجاج که نظامالدّین أحمدِ غفّاریِ مازندرانی در سده دهم نوشته، مَعَالأَسَف ترجَمه نامه آورده نشده و طبعِ متنِ آن نیز طرزِ مطلوبی ندارد. نگر: ط. کتابفروشیِ مرتضوی، 4 : 289 – 287».
5) ««مَحجوج» یعنی: مغلوب به دلیل، شکستیافته به حجّت، کسی که در احتجاج مغلوب گردیده است.نیز نگر: الغیبهیِ نُعمانی، ط. فارِس حَسّون کریم، ص 147.چون کاربُردِ این واژه در نثرِ فنّیِ پارسی پیشینه دارد – و دستِ کم در مرزباننامه به کار رفته است -، نیازی به معادلْیابیِ متکلّفانه – وای بسا ناکام و نارسا – برایِ آن ندیدیم».
6) ««ریم»، واژه کهنِ پارسی است که در معنایِ چرک و پلیدی و «دَنَسِ» عربی به کار رفته».
